Thanh tra Chính phủ từng cảnh báo loạt sai phạm tại Dự án bãi rác Đa Phước (bài 1)

Tranh chấp này phát sinh do thành phố tạm thời chưa thanh toán tiền xử lý rác thải trong 6 tháng cho VWS bởi doanh nghiệp chưa thống nhất thực hiện chỉ đạo của UBND thành phố về một số vấn đề nghiệm thu, thanh toán đối với khối lượng rác vượt ngoài công suất của hợp đồng là 24 triệu tấn.

Vụ kiện này không gây bất ngờ bởi đây là hậu quả đã được cơ quan chức năng, thậm chí là chính lãnh đạo UBND thành phố cũng đã cảnh báo từ nhiều năm trước. Đây là kết quả của việc không thực hiện các quy định pháp luật trong hợp tác với VWS đầu tư Dự án Khu liên hợp xử lý chất thải rắn Đa Phước (bãi rác Đa Phước) ở huyện Bình Chánh…  

Cách đây gần chục năm, khi TP Hồ Chí Minh quyết định đóng cửa bãi rác Phước Hiệp ở huyện Củ Chi với lý do gây ô nhiễm môi trường để chuyển toàn bộ lượng rác rất lớn đang được xử lý tại đây về xử lý tại bãi rác Đa Phước bằng công nghệ “chôn lấp hợp vệ sinh”, đơn tố cáo về loạt sai phạm trong quá trình đầu tư dự án trên đã được gửi đến Thủ tướng Chính phủ. Vào cuộc theo chỉ đạo của Thủ tướng Chính phủ, năm 2018 Thanh tra Chính phủ (TTCP) đã 2 lần báo cáo Thủ tướng sau khi cùng đoàn liên ngành kiểm tra, xác minh về dự án đầu tư bãi rác Đa Phước. Trong đó, báo cáo bổ sung vào ngày 28/5/2018, TTCP khẳng định nhiều nội dung tố cáo sai phạm về vụ việc này là đúng.

Cụ thể, theo kết quả kiểm tra của Bộ Tài chính, sau khi Sở KHĐT trình, UBND thành phố đã phê duyệt và Sở TNMT đã ký hợp đồng giao nhận và xử lý chất thải rắn (rác thải sinh hoạt) đối với VWS. Sau đó, Sở Tài chính và Sở TNMT đã giải ngân theo tiến độ xây dựng các công trình ở bãi rác Đa Phước, quyết toán số tiền 9 triệu USD từ ngân sách. Bộ Tài chính xác định, về bản chất việc này có dấu hiệu, tính chất tương tự với việc hỗ trợ đầu tư có điều kiện của Nhà nước cho chủ đầu tư là chưa đúng quy định, chưa tiếp thu ý kiến của Bộ KHĐT.

Trong khi đó, thực tế kết quả kinh doanh của VWS trong vòng 10 năm, từ năm 2006-2016 và 9 tháng đầu năm 2017 có tổng doanh thu lên đến 5.334 tỷ đồng, tổng chi phí là 4.250 tỷ đồng, tỷ suất lợi nhuận trên chi phí tổng vận hành là 25,8%. Con số này cao hơn nhiều so với tỷ suất lợi nhuận ở mức 3% chi phí vận hành theo đề xuất của chủ đầu tư khi giải thích về căn cứ xây dựng đơn giá xử lý rác thải là 16,4 USD/tấn. Từ đó, Bộ Tài chính cho rằng, việc thành phố ứng trước 9 triệu USD cho VWS là không cần thiết, không đúng Luật Ngân sách Nhà nước (NSNN), không phù hợp với thực tế và là nguyên nhân quan trọng để VWS đạt lợi nhuận lớn so với doanh thu và vốn chủ sở hữu.

Bộ Tài chính còn nêu rõ, việc xác định đơn giá xử lý rác thải mức 16,4 USD/tấn trong hợp đồng giao, nhận và xử lý rác thải ký giữa Sở TNMT với VWS là chưa có căn cứ pháp lý; không có căn cứ thực tế; không được cơ quan tài chính thẩm định là vi phạm quy định của Bộ Xây dựng về lập, quản lý chi phí thực hiện các dịch vụ công ích đô thị và quy định của Bộ Tài chính về quản lý giá hàng hóa, dịch vụ do Nhà nước đặt hàng, thanh toán bằng nguồn ngân sách.

Chính việc xác định dự toán chi phí xử lý rác không đúng quy định, không đúng quy trình do Bộ Xây dựng ban hành, không được cơ quan tài chính thẩm định dẫn đến không có căn cứ pháp lý để xác định đơn giá 16,4 USD/tấn là chi phí đã được trừ đi khoản ứng trước 9 triệu USD cho 24 triệu tấn rác VWS xử lý trong 22 năm theo hợp đồng giữa Sở TNMT và VWS. Khoản chi phí xử lý rác trong 22 năm, nhưng thực tế là thanh toán theo tiến độ thực hiện các công trình cơ sở hạ tầng của VWS tại bãi rác Đa Phước, là thực hiện chưa đúng với quy định của Luật NSNN.

Thống nhất với kết quả kiểm tra của Bộ Tài chính, TTCP cho rằng nội dung trên cũng phù hợp với nhật xét của cơ quan Kiểm toán Nhà nước (KTNN) trước đó. Cụ thể, KTNN xác định việc sử dụng kinh phí sự nghiệp về môi trường để tạm ứng cho VWS, doanh nghiệp có 100% vốn đầu tư nước ngoài để đầu tư bãi xử lý chất thải rắn Đa Phước là chưa phù hợp với quy định của Luật NSNN. Sau đó UBND thành phố đã có ý kiến về khoản tiền này với KTNN, đề nghị không xem đây là khoản tạm ứng xây dựng cơ bản cho nhà đầu tư nước ngoài. Tuy nhiên sau nhiều năm, đến khi TTCP vào cuộc thì KTNN vẫn chưa có chỉ đạo tiếp theo đối với khoản tiền rất lớn trên.

Kiểm tra đối với dự án này, Bộ Tài chính cũng đã kiến nghị Thủ tướng Chính phủ chỉ đạo UBND thành phố khẩn trương đàm phán, ký kết lại hợp đồng giao, nhận và xử lý rác thải đã ký đối với VWS để khắc phục triệt để các tồn tại được phát hiện qua kiểm tra; xác định lại đơn giá xử lý rác và xác định phương án tài chính của dự án theo quy định. Đồng thời tổ chức kiểm điểm, làm rõ trách nhiệm, xử lý nghiêm theo quy định của pháp luật đối với tổ chức, cá nhân có liên quan tại Sở TNMT, Sở KHĐT trong việc đàm phán, báo cáo UBND thành phố quyết định việc ký kết hợp đồng xử lý rác có nội dung không đúng quy định pháp luật; không đúng quy trình về đơn giá xử lý rác 16.4 USD/tấn và về việc ứng trước 9 triệu USD từ ngân sách cho nhà đầu tư trái quy định.

Thống nhất với đề nghị trên, TTCP đề nghị Bộ Tài chính nêu rõ vai trò của lãnh đạo UBND thành phố và các cá nhân chịu trách nhiệm trong xử lý vụ việc này. TTCP nhận định, qua kiến nghị trên có thể thấy rằng, việc UBND TP Hồ Chí Minh kêu gọi nhà đầu tư trong và ngoài nước đầu tư vào xử lý rác thải cho thành phố là chủ trương đúng và cần thiết. Tuy nhiên, khi triển khai thực hiện việc tính toán, xác định đơn giá xử lý rác thải, ký kết hợp đồng giao, nhận xử lý rác thải giữa Sở TNMT và VWS còn có những tồn tại, vi phạm trong việc chi tạm ứng số tiền rất lớn cho nhà đầu tư. Kiến nghị của Bộ Tài chính không yêu cầu truy thu số tiền trên, nhưng cần tổ chức kiểm điểm, làm rõ trách nhiệm, xử lý nghiêm đối với tổ chức, cá nhân liên quan.

TTCP nhận định, căn cứ giấy phép đầu tư do Bộ KHĐT cấp cho Công ty California Waste Soluttions Inc thành lập doanh nghiệp 100% vốn nước ngoài tại Việt Nam là Công ty VWS để xây dựng và vận hành bãi rác Đa Phước với thời hạn hoạt động là 50 năm. Như vậy, dự án trên hoạt động theo Luật Đầu tư nước ngoài tại Việt Nam, không nằm trong danh mục dự án đầu tư theo hợp đồng BOT, BTO, BT. Thế nhưng trong hợp đồng lại có mục “chuyển giao quyền sở hữu” nhà máy cho Sở TNMT, đơn vị kế thừa khi thời hạn hoạt động kết thúc.

Tuy nhiên thời hạn của hợp đồng là 50 năm, trong khi thời hạn bãi rác được lấp đầy chỉ có 22 năm, điều này có nghĩa bãi rác sẽ không tiếp nhận rác nhưng vẫn cứ vận hành để xử lý nước rỉ rác và thực hiện việc đóng bãi theo quy trình cho đến năm 2055 mới thực hiện việc chuyển giao quyền sở hữu. Với hồ sơ pháp lý như vậy, thành phố đã thiệt sẽ còn đối mặt với nguy cơ thua nhà đầu tư.