Từ của năm 2025
Ngày cuối năm đã cạn, ta lại ôn về từ của năm. Mỗi tổ chức quốc tế chọn từ khác nhau nhưng đáng chú ý là từ "Parasocial", nghĩa là mối quan hệ đơn phương với thần tượng, nhân vật ảo AI do Từ điển Cambridge chọn, và "Rage Bait" câu kéo, kích động, phẫn nộ do Nhà xuất bản Đại học Oxford chọn.
“Parasocial” chỉ mối quan hệ tình cảm đơn phương “sấm đánh cũng không nhả ra” giữa người hâm mộ với người nổi tiếng như thần tượng ca nhạc, minh tinh màn bạc, thậm chí là nhân vật ảo bằng công nghệ AI.
Chuyện này có từ thời chưa có công nghệ số. Thập niên 1950, “Vua” nhạc Rock & Roll Elvis Presley từng nhận hàng nghìn bức thư cầu hôn. Sau khi “vua” “băng hà” thì nhiều fan nữ đã ở vậy chứ không chịu nâng khăn sửa túi cho ai. Cuối thập niên 1960, khi ban nhạc Beatles nổi tiếng khắp toàn cầu, John Lennon, “bộ não” của Beatles lấy cô vợ Yoko Ono thì các fan cuồng rất căm ghét Yoko Ono. Nhưng bi kịch đã xảy ra. Một fan hoang tưởng là Chapman đã sát hại Lennon bằng 5 phát súng vào năm 1980. Chapman cho rằng đã thất vọng khi cho rằng Lennon giả tạo và tự phản bội chính hình ảnh mình, không còn là nhân vật lý tưởng. Chapman đã chiếm quyền kiểm soát thần tượng. Minh tinh Hồng Kông Jackie Chan cũng đau đầu về fan. Có những hội fan nữ Nhật Bản bày tỏ vì Jackie Chan không lấy chồng. Các nghệ sĩ K-pop ngày nay cũng phải trì hoãn hôn nhân hoặc giấu chuyện riêng tư mình để fan đỡ tổn thương. Ở một dạng khác, Nhật Bản còn có trào lưu không kết hôn với người thật vì đã yêu nhân vật ảo từ truyện tranh, phim hoạt hình. Năm 2018, Akihiko Kondo, một công chức trầm cảm tổ chức đám cưới với ca sĩ ảo Hatsune Miku, một nhân vật ảo trong phần mềm mô phỏng ca sĩ Vocaloid. Tuy không được pháp luật công nhận nhưng cũng có 40 khách tới dự. Kondo tuyên bố “Tôi không hứng thú với phụ nữ thật”.
Tất cả những trào lưu “Parasocial” tới nay được sự giúp sức của truyền thông số và AI sinh sôi về số lượng và mức độ khó kiểm soát. Ngày xưa, người ta đắm đuối vì một ngôi sao chói sáng, còn thời nay, có thể chỉ là một streamer bất kỳ.
Trong một thế giới dễ bị chìm nghỉm trong biển thông tin thì việc gây chú ý lại là việc người ta phải duy trì. “Rage Bait" với công thức, câu, nhử cảm xúc, đặc biệt là sự phẫn nộ nhằm tăng tương tác cực cao.
Tuy vậy, những cái kết tương tác bằng mọi giá thì rất nhiều. Gây chú ý không gì nhanh bằng gây tranh cãi. Muốn nổi bật, chỉ cần thả một ý kiến vào đám đông câu sự bất hòa. Thí dụ “Bọn trẻ bây giờ chỉ biết TikTok, không văn hóa đọc, thối não, xách dép cho thế hệ trước”. Câu này đánh thẳng vào sự nhạy cảm thế hệ. Lập tức sinh ra hai phe, một là “Anh lấy quyền gì mà phủ nhận thế hệ chúng tôi”, phe thứ hai là “Nói quá chuẩn, cấm cãi”. Tương tự là những câu như: “Đã nghèo lại ham sinh con, phải biết nghĩ tới xã hội chứ”. Tiêu điểm của đòn đánh sẽ rơi vào văn hóa, bản sắc, đạo đức, nhân cách. Những câu gây phân hóa như “Sự thật đáng sợ mà 90% người Việt không dám thừa nhận”; “Tôi biết nói điều này sẽ bị ghét, nhưng…”; “Làm công ăn lương đến 40 tuổi mà chưa có 3 tỷ thì bạn đang thất bại”; “Nếu còn cãi, tức là bạn chưa thức tỉnh”; “Sản phẩm kia bán chạy chỉ vì người dùng thiếu kiến thức, sản phẩm của chúng tôi không giống số đông” có hiệu quả cực mạnh. Công thức là chủ đề nhạy cảm, diễn đạt xúc phạm, phán xét đạo đức, không cần người thích, chỉ cần người ta tức.
“Rage bait” không vô thưởng vô phạt. Nó là chiến lược truyền thông được thiết kế có chủ ý, nhằm biến cơn giận của con người thành tài nguyên kinh tế và quyền lực. Một nhóm khách điên lên vì bị xúc phạm, vào cãi cật lực. Một nhóm không chịu bị xếp vào nhóm chưa thức tỉnh, vào mua để chứng minh. Thế là cá cắn câu, thuật toán đẩy video vì tương tác cao, tiếp cận người mới, bán hàng gấp bội.
Từ năm 2024, các công cụ trí tuệ nhân tạo AI bùng nổ tham gia vào vòng luẩn quẩn gây tương tác, khiến người dùng bị dẫn dắt vào những tranh cãi bất tận. Sớm thôi, mỗi công dân số sẽ gắn chặt với một tài khoản và một hệ thống hình ảnh đại diện và những công cụ “Oshin” bằng AI. Ranh giới giữa người thật và công nghệ AI sẽ xóa nhòa. Với tương lai gần, có thể là rất gần, người thật sẽ phải nỗ lực chứng minh mình là người thật, không phải AI, sẽ phải trả lời câu hỏi tôi là ai, đây là đâu?