Vì sao giới truyền thông chọn cho mình cách im lặng?
Cảnh sát thường xuyên nhận nhiều cuộc gọi đến để báo tin mới phát hiện một cái xác ghim đầy vết đạn và bị vứt trong đống rác. Xác chết xuất hiện bất kể ban ngày, nửa đêm hay bình minh.
Tháng 3 vừa qua là tháng tồi tệ nhất trong lịch sử Mexico, theo Article 19 - một nhóm chuyên theo dõi các vụ phạm tội chống lại các nhà báo trên toàn thế giới. 7 nhà báo bị bắn ngay bên ngoài cửa nhà họ, có người lúc đang tác nghiệp, lúc vừa rời khỏi một nhà hàng hay thậm chí đang nằm thư giãn trên một cái võng. 3 trong 7 nhà báo này đã bị những người đàn ông vũ trang giết nhanh gọn rồi biến mất không dấu vết. Bang Veracruz (Mexico) được mệnh danh là nơi nguy hiểm nhất cho các nhà báo.
Hôm 2-3, một nhà báo tự do và Cecilio Pineda Birto, người sáng lập nên La Voz de Tierra Caliente, đã bị bắn chết tại một bãi rửa xe ở bang Guerrero. Đến ngày 19-3, nhà báo Ricardo Monlui bị bắn hai lần khi rời khỏi nhà hàng cùng vợ và con trai tại bang Veracruz. Tình hình trở nên tồi tệ tới mức một tờ báo ở thành phố biên giới Juarez đã quyết định đóng cửa vì nạn bạo lực hướng vào các nhà báo "đang cản trở họ tác nghiệp", tổng biên tập tờ báo cho hay.
| Jesus Olivares, bên phải, một nhà báo đã bị đe dọa, tại phòng cứu hỏa, nơi ông tình nguyện đến ở và làm việc. |
Sáng ngày 23-3 vừa qua, một nhà báo điều tra nổi tiếng của tờ báo quốc gia La Jordana bị bắn hạ tại bang Chihuahua khi đang lái xe cùng với một người con của mình. Ngày 14-4, nhà báo Maximino Rodriguez Palacios bị bắn chết bên ngoài trung tâm mua sắm tại thành phố La Paz thuộc bang Baja California Sur.
Baja California Sur là một thành phố du lịch chỉ một năm trước đây chưa từng bị ảnh hưởng bởi nạn bạo lực liên quan tới ma túy như các bang khác của đất nước này hiện lại trở thành một điểm nóng khi các cartel lại đang sử dụng bang này như một điểm trung chuyển mới. Thành phố này hiện có tỷ lệ phạm tội giết người cao tới 71 trên 100.000 người trong tháng 1 vừa qua.
| Nhiều người dân mang ảnh nữ phóng viên Velducea và biểu ngữ "Sự không trừng phạt giết chết tự do ngôn luận" biểu tình ở thủ đô Mexico City ngày 2-4. Ảnh: AP. |
Nhà báo Rodriguez Palacios thường xuyên đăng tải các bài viết về việc tỷ lệ phạm tội gia tăng tại bang này cho Pericu Collective cùng các bài viết có các đề tài nhạy cảm. Mới đây, ông đã viết bài báo về một tổ chức địa phương mà ông lên án là tham nhũng. Theo bản tin được đăng trên website của Pericu Collective, ông Rodriguez đang giúp vợ ra khỏi xe khi những kẻ tấn công ập tới trên một chiếc xe van trắng và nổ súng. Vợ ông cũng là một nhà báo, may mắn sống sót trong vụ tấn công.
Vừa nhìn chằm chằm vào bức ảnh chụp một đồng nghiệp bị bắn chết tại đây, nhà báo Octavio Bravo vừa nói: "Chúng tôi đã sống trong địa ngục này một thời gian rồi. Bạn không thể tưởng tượng được sự thất vọng cũng như sự bất lực mà chúng tôi đang cảm nhận đâu!".
Lý do cho những vụ giết người nói trên thường khác nhau: các sát thủ tập đoàn buôn lậu ma túy tức giận với những bài báo công kích chúng, các quan chức tham nhũng "khóa miệng" các nhà báo động chạm đến họ và có phóng viên thiệt mạng khi bạo gan thâm nhập vào thế giới tội phạm và bị phát hiện.
Nhưng theo số liệu của chính phủ, các công chức như thị trưởng và sĩ quan cảnh sát đe dọa các nhà báo thường xuyên hơn các tập đoàn buôn lậu ma túy, bọn tội phạm có tổ chức hoặc bất cứ ai khác trong những năm gần đây. Nhiều vụ án trong đó nhiều nhà báo bị tra tấn hoặc giết chết theo lệnh của thị trưởng, các phóng viên bị những kẻ có vũ trang hành hung trong phòng tin tức của họ theo lệnh của các quan chức địa phương, hay nhiều cảnh sát biến chất đe dọa giết các nhà báo theo dõi họ trong lúc săn tin.
| Cảnh sát tuần tra Xalapa, thủ phủ của bang Veracruz, nơi nguy hiểm nhất cho các nhà báo |
Trong hơn 800 vụ quấy rối, hành hung hoặc giết người nghiêm trọng đã xảy ra với các nhà báo trong sáu năm qua, chỉ có hai trường hợp được văn phòng liên bang (được thành lập để truy tố các tội ác chống lại quyền tự do ngôn luận) kết án thành công.
"Không phải là họ không thể giải quyết những trường hợp này, đó là họ không muốn hoặc không được phép"- một quan chức hành pháp cao cấp Mexico giấu tên vì sợ bị trả thù cho biết - Đây là vấn đề chính trị. Các vụ thanh trừng thường nhắm vào những nhà báo dám công kích hoặc tố cáo những kẻ đại diện cho chính phủ, thậm chí những kẻ giết họ cũng bị trừng trị tương tự nếu để lộ chuyện".
Chính phủ Mexico bác bỏ những lời chỉ trích, biện hộ rằng họ đã thông qua luật để bảo vệ các nhà báo, trang bị cho họ các thiết bị giám sát và thậm chí cả đội bảo vệ vũ trang nếu xét thấy mối đe dọa là nghiêm trọng.
Văn phòng chưởng lý Mexico lưu ý: Có một thực tế không thể chối cãi là Mexico cho phép tự do ngôn luận, "nhưng vẫn còn nhiều rủi ro và trở ngại". Các cuộc tấn công được thông tin điều tra đầy đủ trên các phương tiện truyền thông, nhiều biện pháp được thực hiện triệt để nhằm bảo vệ các nhà báo, chứng tỏ chính phủ Mexico đang áp dụng các biện pháp cấp thiết để ủng hộ quyền tự do ngôn luận và chống lại bất kỳ mối đe dọa nào".
Thực tế có vài nhà báo được đặt dưới sự bảo vệ của chính phủ nhưng vẫn bị giết, mà Pedro Tamayo Rosas là ví dụ. Vào cuối tháng 7-2016, phóng viên điều tra tội phạm Pedro Tamayo Rosas đứng ngay trước cổng nhà, giúp vợ ông trông coi quầy bánh hamburger của gia đình ở Tierra Blanca, một thành phố thuộc bang Veracruz.
| Thân nhân trông giữ quan tài của Pedro Tamayo Rosas, một phóng viên mảng tội phạm ở Tierra Blanca, Mexico. Ông bị bắn chết ngay trước cổng nhà mùa hè năm 2016. |
Khoảng 11 giờ tối, có một người lái chiếc xe tải màu đen trờ đến, gọi mua một chiếc bánh mì kẹp thịt rồi bất thần xả hết băng đạn và biến mất. Tamayo nằm trong vũng máu trên vỉa hè gần 25 phút trước khi được cấp cứu, ông chết trên đường đến bệnh viện. Ông là nhà báo đầu tiên ở Mexico bị giết dưới chế độ bảo vệ của bang Veracruz, chấm dứt niềm tin vào sự an toàn mà cơ quan hữu quan dành cho gần 500 nhà báo và luật sư quyền con người (chương trình bảo vệ này kéo dài khoảng 5 năm mà không xảy ra bất kỳ vấn đề nghiêm trọng nào).
Sau khi nhận hàng loạt các lời đe dọa đến tính mạng, chính phủ tạo điều kiện cho gia đình Tamayo ẩn thân ở nhiều nơi trong nhiều tháng trước đó. 6 tháng sau, do thất nghiệp và nhớ nhà, ông trở lại Veracruz, nói với bạn bè rằng thà mình chết ở Veracruz còn hơn sống ở Tijuana…
Ngay cả các quan chức điều hành chương trình bảo vệ cũng thừa nhận việc chi hàng triệu USD không thể giải quyết vấn đề. Roberto Campa, Thứ trưởng Bộ Nội vụ phụ trách quyền con người, cho biết: "Chúng tôi biết đây không phải là phương cách có thể khắc phục ngay được tình hình. Thách thức của sự trừng phạt là rất lớn". Hậu quả là 98% các vụ giết người ở Mexico khi tiến hành điều tra đã đi vào ngõ cụt.
Trong mắt của nhiều nhà báo Mexico, tội ác, tham nhũng và sự lãnh đạm đang giết dần lời hứa cơ bản cho một nền tự do báo chí ở Mexico. Sau gần một thập niên gia tăng bạo lực với truyền thông, dù là từ các quan chức địa phương hay các tổ chức tội phạm, báo chí đã có cách thích nghi bằng cách… cắt mạnh tay những bài viết có đụng chạm hoặc tiêu cực hơn là đóng cửa tờ báo. Tự kiểm duyệt và tự chọn cho mình cách im lặng giờ đã trở thành tiêu chí thích nghi của một bộ phận trong giới truyền thông với xã hội Mexico ngày nay.
Các tập đoàn ma túy thật sự đã lũng đoạn các phương tiện truyền thông ở một số bang của nước này. Những chi tiết nhỏ nhặt nhất khi được đưa lên mặt báo có thể làm cho các ông trùm và bọn tay chân chúng điên tiết, nhất là khi báo chí sử dụng cụm từ "tội phạm có tổ chức".
Nhà báo Gerardo Albarran nói: "Chúng tôi bị đe dọa. Điều đó thật đáng buồn. Bây giờ tất cả những gì chúng tôi có thể làm là quan tâm đến gia đình và những người quen biết và nói họ nên cẩn thận".
Từ các bang biên giới Tamaulipas và Chihuahua cho đến những bang miền Trung và miền Nam như Durango và Guerrero, giới phóng viên luôn đối mặt với thực trạng là bọn tội phạm không muốn báo chí địa phương gây sự chú ý đến mạng lưới sản xuất, buôn lậu ma túy và những nỗ lực khuất phục người dân của chúng bởi vì sự chú ý như thế sẽ khiến cho chính quyền gửi quân đội đến "quấy nhiễu" và tước đi những đặc quyền đặc lợi của chúng. Thế là cánh báo chí luôn bị quan sát, đọc và nghe lén những gì họ sắp cho công bố.
Vào đầu tháng 4 vừa qua, Oscar Cantu Murguia, chủ bút tờ El Norte ở thành phố Juarez, bang Chihuahua (Mexico), vừa quyết định đóng cửa tờ báo sau khi nữ phóng viên Miroslava Breach Velducea, 54 tuổi, bị bắn tám phát đạn ngay tại nhà riêng vào sáng ngày 23-3. Cô Velducea theo nghề báo đã hơn 20 năm, là cây bút chính luận kỳ cựu chuyên về mảng điều tra tội phạm.
Bản thân ông Cantu Murguia đã có khoảng 40 năm hoạt động báo chí, còn tờ El Norte do ông thành lập đã hoạt động được 27 năm. Thành phố Juarez từ lâu được xem là nơi có nhiều băng nhóm ma túy và tình trạng bạo lực hoành hành. Cantu Murguia cho biết, tờ El Norte đã nhiều lần cố gắng bóc trần nạn tham nhũng và tội phạm ở địa phương, nữ phóng viên Velducea có liên quan đến chiến dịch này.
Trong bức thư tạm biệt độc giả in trên số báo cuối cùng ra ngày 2-4, ông Cantu Murguia trần tình: "Tờ báo đã trả một cái giá quá đắt cho việc đưa ra chính kiến bằng tiếng nói chân thực. Dù rất đau lòng nhưng tôi không muốn tờ báo tiếp tục hoạt động để rồi sẽ mang lại rủi ro cho thêm bất kỳ một đồng nghiệp nào, thậm chí cho chính bản thân tôi. Thưa quý độc giả kính mến! Hôm nay tôi viết thư này để thông báo quyết định đóng tờ nhật báo bởi vì chúng tôi không có được sự đảm bảo an ninh cho hoạt động báo chí".
Nhiều người đọc không đồng ý hướng giải quyết này của ông Murguia, trong khi nhiều phóng viên cũng bất ngờ trước quyết định của ông chủ bút cho đến khi họ đọc được thông báo trên. Đa số cho rằng, tờ báo và các nhà báo cần tiếp tục hoạt động để phục vụ công chúng nhưng Murguia cho biết, đã "cố gắng tìm sự cân bằng giữa trách nhiệm của một cơ quan báo chí và bảo vệ sự sống của nhà báo mình nhưng không thể".
Ông nói thêm: "Nếu cái giá phải trả là sự sống, tôi không được chuẩn bị để trả cái giá này, dù với một sinh mạng của đồng nghiệp hay của tôi". Murguia còn cho biết, bản online của tờ El Norte cũng sẽ đóng cửa nhưng không nói cụ thể khi nào.
Giám đốc tổ chức phi lợi nhuận Ủy ban bảo vệ nhà báo CPJ châu Mỹ, ông Carlos Lauria, nói: "Cuộc khủng hoảng ngôn luận toàn diện, sâu sắc của Mexico không chỉ ảnh hưởng đến giới phóng viên mà cả người dân, bởi thực tế một tờ báo đóng cửa là mất đi những thông tin mà họ cần".