Ai lật đổ Gorbachev?

• Đã đến lúc Mikhail Gorbachev phải trả "món nợ lịch sử" với người dân Nga?
• Cựu Tổng thống Liên Xô Mikhail Gorbachev: Họa vô đơn chí
• Những ngày cuối cùng của M.Gorbachev trên cương vị “Tổng thống” Liên Xô
• Khi Gorbachev hát tình ca

Hình ảnh đáng nhớ nhất của vụ đảo chính hụt nhưng khiến Liên Xô (LX) chóng sụp đổ này là đôi tay Yanayev run bần bật khi ông tuyên bố là Tổng thống (TT).

Sau này, tờ báo Novy Vzglyad năm 1993 nói Yanayev say rượu ký sắc lệnh tự “đôn” từ chức Phó TT lên thay Gorbachev, nhưng Yanayev thanh minh rằng ông hoàn toàn tỉnh táo vào lúc ấy: “Cơ thể tôi như vậy, tôi vẫn tỉnh dù sau khi nhậu hạ gục tất cả các chiến hữu”.

Cuộc lật đổ bất thành

Theo báo Guardian (Anh), lẽ ra ngày 20-8-1991, Gorbachev sẽ ký một nghị định cho phép các nước cộng hòa thuộc LX được tự trị. Nhưng Yanayev cùng Thủ tướng Valentin Pavlov, Bộ trưởng Quốc phòng Dmitry Yazov, Chỉ huy KGB Vladimir Kryuchkov và một số cán bộ cấp cao khác lập UBKC, quản thúc Gorbachev tại một nhà nghỉ ở vùng biển Crimea rồi ký sắc lệnh khẩn cấp tạm ngưng mọi hoạt động chính trị, cấm đoán các tờ báo và đài truyền hình.

Yanayev xuất hiện trong cuộc họp báo, tuyên bố thay thế Gorbachev “đang chữa bệnh trong nước, rất mệt mỏi sau nhiều năm tháng và sẽ cần nhiều thời gian phục hồi… Chúng tôi hy vọng ông ta sẽ lại tiếp quản chức vụ”.

Gennady Ivanovich Yanayev, lãnh đạo nhóm 12 người trong “Ủy ban Tình trạng khẩn cấp”.

Nhưng Yanayev không thể trình giấy xác nhận y tế và ống kính thu hình tập trung vào đôi tay run của ông. Sau đó, ông cùng nhóm đảo chính nói họ cố ngăn chặn LX sụp đổ, do nhiều nước cộng hòa thuộc LX ngày càng thách đố chính quyền trung ương.

Theo Phó Thủ tướng Vladimir Shcherbakov, Yanayev đã nhậu với các “chiến hữu” vào chiều Chủ nhật 18-8, trong đó có Thủ tướng Pavlov. Họ được Kryuchkov triệu tập bất ngờ đến Điện Kremlin, cho biết Gorbachev bệnh nặng và họ nên tham gia UBKC để ngăn chặn LX sụp đổ. Vẫn theo Shcherbakov thì Pavlov nói với Yanayev: “Chúng ta là hai gã hề”.

Hôm sau, xe tăng Hồng quân LX tiến vào Moscow giúp UBKC củng cố quyền lực. Họ hy vọng sẽ nhận được sự ủng hộ, nhưng đánh giá sai thái độ của người dân đang hưởng những sự nới lỏng từ chính sách perestroika của Gorbachev. Người dân quay ra chặn xe tăng và dựng hàng rào xung quanh Nhà Trắng (trụ sở Quốc hội Nga) và hàng ngàn người Moscow ủng hộ Bí thư Thành ủy Boris Yeltsin leo lên xe tăng phản đối vụ đảo chính.

Sau 3 ngày bất ổn, vụ lật đổ thất bại ngày 21-8. Nhóm đảo chính trốn về Crimea để làm hòa với Gorbachev, nhưng sau đó Yanayev cùng “ chiến hữu” bị bắt giam, kết thúc đường công danh trong nhà tù cùng 6 người khác, riêng Bộ trưởng Nội vụ Boris Pugo đã bắn chết vợ rồi tự sát.

Cố vấn Venyamin Yarin của Gorbachev kể ông giam Yanayev tại Điện Kremlin và đã cảnh cáo Yanayev trong ngày 21-8: “Quyền lực của TT đã được phục hồi, ông chớ làm điều gì ngu ngốc… cũng đừng treo cổ hoặc nã súng tự sát”.

Gorbachev trở lại chức TT lập tức từ chức Tổng bí thư và 4 tháng sau, LX sụp đổ, 15 nước cộng hòa nhanh chóng tuyên bố độc lập. Trước đó ngày 27-12-1990, Gorbachev chọn Yanayev vào chức vụ mới là Phó TT LX, để phản ứng trước những người cứng rắn ở KGB và quân đội chỉ trích chính sách cải tổ của ông: tạo chức TT và Phó TT giúp các cơ quan công quyền có “bóng dáng Tây” và Gorbachev thích chức TT hơn ngôi Tổng bí thư Đảng Cộng sản. 

Gorbachev không bao giờ giải thích tại sao lại chọn Yanayev, có lẽ do ông tưởng Yanayev sẽ là một trợ lý trung thành, đối trọng với những bộ trưởng chống cải tổ là Bộ trưởng Quốc phòng Yazov, Bộ trưởng Nội vụ Pugo và Chỉ huy KGB Kryuchkov.

Nhưng Gorbachev không thể kiểm soát Yanayev: tháng 2-1991, Phó TT trả lời phỏng vấn của một tờ báo Nga đã có lời cảnh cáo lạnh lưng: “Tôi muốn nhấn mạnh rằng đảng vẫn tồn tại, không phải vì Gorbachev là Tổng bí thư. Nếu ông ta thôi giữ chức, một lãnh đạo khác sẽ xuất hiện”.

Cuối đời

Năm 1994, Quốc hội Nga ân xá cho nhóm đảo chính. Sau khi hưởng tự do, ông Yanayev giảng dạy môn Lịch sử tại Học viện Du lịch quốc tế, làm cố vấn cho Ủy ban Cựu binh – Thương binh (thuộc chính phủ) rồi nghỉ hưu.

Năm 2001, Yanayev vẫn lên tiếng bảo vệ cuộc đảo chính hụt hồi năm 1991: “Tổ quốc lâm khủng hoảng, sắc lệnh cho phép tự trị là một cách hợp thức hóa việc giải tán một quốc gia lớn. Đó là lý do chúng tôi phải hành động”. Nhưng năm 2008, ông nói bị phe cứng rắn ép ký sắc lệnh tuyên bố ông là TT, và ông tiếc đã làm điều này vì không thể quên sự việc năm 1991. Có tin chính Chỉ huy KGB Kryuchkov là chủ mưu. Kryuchkov bị cách chức, ở tù đến năm 1994 được thả và qua đời ngày 23-11-2007.

Yanayev sinh ngày 29-8-1937 tại tỉnh Gorky (nay là Nizhny Novgorod). Sau khi học nông nghiệp và luật, ông vào Đảng Cộng sản LX năm 1962, làm việc ở Đoàn thanh niên Komsomol từ năm 1968 đến 1980, sau đó chuyển qua làm Phó rồi Chủ tịch Công đoàn khi Gorbachev trở thành Tổng bí thư năm 1985, rồi giữ chức Bí thư Tỉnh ủy Gorky và Chủ tịch Đoàn thanh niên LX. Ông được bầu vào Bộ Chính trị hồi tháng 7-1990, phụ trách mảng đối ngoại. Ông chủ trương cứng rắn nên báo giới Phần Lan gọi ông là “Tê giác”.

Ngày 24-9-2010, Yanayev qua đời sau một thời gian bạo bệnh, thọ 73 tuổi; trong khi giới truyền thông nói ông bị ung thư phổi do hút thuốc lá quá nhiều. Địa chỉ mạng RBK dẫn tin từ Học viện Du lịch Quốc tế (nơi Yanayev từng giảng dạy) rằng ông chết tại Bệnh viện Trung ương thuộc Điện Kremlin. Ông được chôn tại nghĩa trang Troyekurovskoye (tây Moscow). Hiện vợ ông vẫn còn sống. Vợ chồng ông có 2 người con gái.

Đảng Cộng sản Nga ghi nhớ ông là một đồng chí đáng tin cậy nhưng không nhắc lại vụ đảo chính hụt.