Số phận những người Mỹ bị bắt giữ tại Iran
Quyết định trả tự do cho Michael White là kết quả của cuộc trao đổi tù binh giữa Iran và Mỹ, với điều kiện là Mỹ cũng sẽ cho phép bác sĩ người Mỹ gốc Iran Majid Taheri được quay lại Iran sau khi bị tạm giữ tại Mỹ với tội danh chống lệnh cấm vận. Tuy nhiên, trong số những người Mỹ bị Iran bắt giữ, có những người không có cơ hội trở về.
Kết cục may mắn
Vào đầu tháng 1-2019, tin tức Iran đã bắt giữ cựu lính thuỷ hải quân Mỹ Michael White từ tháng 7-2018 khi anh đi thăm bạn gái đã xuất hiện tràn ngập khắp các mặt báo, ngay sau khi Tổng thống Donald Trump công khai rút khỏi thỏa thuận hạt nhân với Iran và bắt đầu các lệnh cấm vận lên đất nước này. Ngoài Michael, đã có ít nhất 3 công dân Mỹ, trong đó có hai người gốc Iran, bị giam giữ tại Iran nhiều năm.
Mẹ của Michael cho biết con trai của mình dự tính bay từ Ả Rập vào ngày 27-7-2018 để quay lại Mỹ nhưng sau khi được báo rằng anh Michael đã không lên máy bay, bà ngay lập tức liên hệ với chính quyền về trường hợp của con.
Bộ Ngoại giao cùng Bộ An ninh nội địa Mỹ nhanh chóng liên hệ với bà White để hợp tác điều tra tung tích của Michael, tuy nhiên phải đến tận cuối năm 2018, Bộ Ngoại giao Mỹ mới báo tin cho bà White rằng có khả năng anh Michael đang bị giam giữ tại Iran.
| Michael White, cựu lính thuỷ hải quân Mỹ bị Iran bắt giữ. |
Trong một cuộc trả lời phỏng vấn với tờ New York Times, bà cho biết: "Hiện giờ tôi chỉ biết đúng một điều là con trai tôi còn sống, và tôi sẽ nhanh chóng làm thủ tục sang Iran thăm con qua Đại sứ quán Thuỵ Sỹ".
Trước đó, Michael đã từng đến Iran ít nhất 5 lần để gặp gỡ người yêu là một phụ nữ người Iran nhưng anh chưa hề gặp phải một sự cố nào. Vào năm 2019, Michael bị tuyên án 10 năm tù tại Iran với hai tội danh xúc phạm lãnh đạo nhà nước Iran và công khai đăng ảnh riêng tư lên mạng xã hội.
Trong thời gian bị giam giữ tại Iran, anh Michael, người vốn từng phải trải qua nhiều lần xạ trị để điều trị ung thư và có bệnh hen mãn tính, đã đổ bệnh và phải phẫu thuật lấy khối u ngay trong trại giam.
Hiện tại, sức khoẻ của Michael đã gần như bình phục hoàn toàn, và anh vừa rời Đại sứ quán Thuỵ Sỹ để quay lại quê nhà ở Florida, Mỹ. Tổng thống Trump viết trên Twitter rằng ông đã nói chuyện với Michael qua điện thoại, đồng thời ông cũng gửi đến Iran lời cảm ơn vì đã thể hiện thiện chí trong thỏa thuận với Mỹ.
| Ông Robert Levinson, người bị Iran giam giữ hơn một thập kỉ. |
Cái chết bí ẩn của một cựu điệp viên
Cựu lính thuỷ Michael White không phải là công dân Mỹ duy nhất bị Chính phủ Iran giam giữ. Trong số đó có những người không trở về như ông Robert Levinson, người bị giam giữ tại Iran suốt một thập kỉ.
Vào tháng 3-2007, cựu đặc vụ FBI Robert Levinson bay từ Mỹ đến đảo Kish, một địa điểm nghỉ mát nổi tiếng của Iran, nơi tràn ngập cả khách du lịch lẫn… dân buôn lậu và tội phạm có tổ chức.
Vài ngày sau, sau khi gặp gỡ Dawud Salahuddin, một tên sát nhân đã bị kết án vì ám sát nhà ngoại giao người Iran Ali Akbar Tabatabe, ông Robert rời khỏi khách sạn, lên taxi và… biến mất.
Nhiều năm liền, Chính phủ Mỹ đã liên tục tuyên bố Robert Levinson chỉ là một công dân Mỹ bình thường, đến đảo Kish để giải quyết việc riêng.
Tuy nhiên vào năm 2013, hãng thông tấn AP đã tổ chức điều tra và sản xuất một phóng sự gây chấn động: Robert là một đặc vụ CIA, và vụ mất tích của ông là hệ quả của một loạt những vi phạm quy tắc hoạt động của CIA.
Cụ thể hơn, một nhóm các nhà phân tích của CIA - những người hoàn toàn không có đủ thẩm quyền để giám sát một chiến dịch phản gián - đã thuê Robert, một thám tử tư vốn xuất thân từ FBI, đến Iran để điều tra chính quyền nước sở tại.
Đến tận nhiều tháng sau khi Robert mất tích, CIA vẫn không có động thái tìm kiếm ông, và thậm chí còn phủ nhận vai trò của tổ chức trong "chuyến công tác" của ông.
Sau khi Nghị viện Mỹ nắm được sự tình, CIA đã phải căng mình ra hứng chịu một trong những cuộc khủng hoảng tồi tệ nhất trong lịch sử hình thành của tổ chức này: 3 nhà phân tích kì cựu bị đuổi việc, 7 nhà phân tích khác bị kỷ luật và gia đình Levinson nhận được 2,5 triệu USD với điều kiện họ không được kiện CIA ra toà và làm lộ bí mật quốc gia.
Thêm vào đó, CIA còn nghiêm cấm các phân tích viên hợp tác với "người ngoài". Thế nhưng ngay cả khi sự thật về thân phận của Robert đã được tiết lộ, Chính phủ Mỹ, FBI và cả Bộ Ngoại giao vẫn không thay đổi phát ngôn và vẫn gọi ông Robert là một "công dân bình thường sang Iran để giải quyết việc riêng".
Hãng thông tấn AP đã nắm giữ toàn bộ thông tin về vụ mất tích bất thường của Robert bằng cách thu thập tài liệu mật và phỏng vấn rất nhiều quan chức Mỹ có liên quan mật thiết đến chiến dịch tìm kiếm Robert trong suốt nhiều năm. Hầu hết các quan chức được phỏng vấn đều yêu cầu giấu tên.
Cho dù từ năm 2010, AP đã nắm được đầy đủ bằng chứng cho thấy Robert làm việc cho CIA nhưng hãng thông tấn đã tạm hoãn việc đăng tải phóng sự điều tra của mình 3 lần liên tiếp vì Chính phủ Mỹ hứa họ đang tận dụng mọi nguồn lực để đưa Robert ra khỏi nhà giam Iran.
| Bà Anne Jabloski, người chịu trách nhiệm cho vụ mất tích của ông Robert. |
AP quyết định công khai sự việc vì đã 7 năm trôi qua kể từ khi Robert biến mất nhưng những nỗ lực của chính phủ vẫn chưa đem lại bất kì một kết quả nào, thậm chí gia đình Robert còn không biết ông còn sống hay đã chết cho tới tận năm 2011, khi họ nhận được một video ghi lại hình Robert mặc quần áo tù nhân, râu ria xồm xoàm, tay giơ biển cầu xin Chính phủ Mỹ giúp đỡ.
Sở dĩ không ai, kể cả gia đình của Robert nghĩ rằng ông bay đến Iran là để điều tra chính phủ nước này là do chuyên môn của Robert từ ngày ông còn công tác ở FBI là mafia Nga, chứ không phải Iran. Thêm vào đó, nhà phân tích thuộc CIA Anne Jablonski - người đã quyết định thuê ông Robert - cũng đảm trách mảng tội phạm có tổ chức tại Nga.
Anne là bạn thân và đồng nghiệp hàng chục năm, và theo như AP, bà Anne đang có mặt tại cơ quan khi nhận được tin Robert đã mất tích. Anne Jablonski bị sốc đến mức phải vào nhà vệ sinh để nôn.
Có lẽ Anne có lý do chính đáng để thuê Robert: ông Robert là một đặc vụ FBI có 28 năm kinh nghiệm và đặc biệt tài năng trong việc khai thác thông tin từ đối tượng. Rất nhiều đồng nghiệp của ông cho biết Robert là một người nhẹ nhàng, kiên nhẫn, giỏi tiếp chuyện và có thể giành được lòng tin từ bất cứ ai.
Sau khi Liên Xô sụp đổ, Robert chuyển ngạch từ điều tra các băng nhóm ma tuý ở Florida sang theo dõi các ông trùm mafia Liên Xô lúc đó đang ồ ạt tràn sang Mỹ.
Vào đầu thập niên 1990, Robert tham dự một buổi hội thảo về tội phạm có tổ chức của Bộ Tư pháp Mỹ và tỏ ra thích thú với bài thuyết trình của một chuyên viên CIA - chính là Anne Jablonski. Anne Jablonski là chuyên gia hàng đầu về mafia Nga một phần nhờ vào trí nhớ siêu việt của mình.
Các đồng nghiệp của bà kể rằng chỉ cần nghe tên của một tên tội phạm, bà đã có thể kể vanh vách thân thế, vị trí của hắn trong tổ chức, phương thức phạm tội và cách hắn rửa tiền. Anne Jablonski nổi tiếng đến mức mỗi khi Nhà Trắng có bất kì thắc mắc nào về mafia Nga, họ sẽ gọi điện thẳng cho bà.
Đến năm 1998, Anne đã trở nên vô cùng thân thiết với Robert: bà đến dự tiệc mừng nghỉ hưu tại cơ quan của bạn và đã gặp gỡ cả gia đình ông. Sau khi nghỉ hưu, Robert trở thành thám tử tư, đi khắp thế giới để điều tra cho nhiều doanh nghiệp, còn Anne sau vụ khủng bố 11-9 đã leo lên đỉnh cao sự nghiệp tại CIA - mỗi sáng bà lại đến báo cáo Tổng chưởng lý Hoa Kỳ John Ashcroft và Giám đốc FBI Robert Mueller về các mối đe dọa khủng bố từ nước ngoài.
Năm 2005, Anne chuyển sang công tác tại Ban Phụ trách các vấn đề vượt phạm vi quốc gia của CIA - một bộ phận chuyên giám sát và xử lý các mối đe dọa ngoại quốc. Anne đã lập tức giới thiệu Robert với tổ điều tra tội phạm kinh tế quốc tế của CIA, và nhờ vào kinh nghiệm điều tra dạn dày, Robert đã ngay lập tức được Tim Sampson, người phụ trách điều tra tội phạm kinh tế ở CIA, trả 85.000 USD để viết báo cáo cho CIA bằng cách thu thập thông tin từ nhiều quốc gia trên thế giới.
Có những tháng, Robert gửi về 20 gói hàng bao gồm ảnh, tài liệu, đĩa mềm… chứa thông tin về phiến quân nổi loạn ở Columbia và cả chương trình thử nghiệm hạt nhân của Iran…
Anne yêu cầu Robert phải gửi mọi thứ qua Anne chứ không được gửi thẳng đến trụ sở CIA và theo AP, đây là cách Anne che giấu việc một nhóm các nhà phân tích đang phụ trách một chiến dịch phản gián.
Nhờ vào những thông tin Robert mang đến, Anne và một số đồng nghiệp nhanh chóng trở thành "sao" ở CIA. Trước khi Robert khởi hành đi Iran thì phí công tác của CIA dành cho ông đã cạn, và ông có viết email hỏi Anne về vấn đề tiền nong, tuy nhiên Anne yêu cầu Robert giữ kín tất cả.
Ngay sau khi Robert mất tích, Anne đã chối bay tất cả những mối liên hệ của mình với Robert vì biết tất cả những việc mình làm đều đã vi phạm nghiêm trọng quy tắc của CIA, nói dối lãnh đạo của CIA, khiến cho CIA tuyên bố tại phiên điều trần trước Quốc hội rằng CIA không chịu trách nhiệm về chuyến công tác của Robert tới Iran. Hết dối trá này đến sai lầm khác đã tiêu tốn 7 tháng trời đáng nhẽ có thể được sử dụng để tìm kiếm Robert.
Tháng 3-2020, gia đình ông Robert tuyên bố rằng ông đã qua đời tại Iran, Tim Sampson nhanh chóng chuyển sang làm việc tại Bộ An ninh Nội địa Mỹ sau khi bị buộc thôi việc ở CIA, còn Anne đã chuyển hướng sang làm giáo viên dạy yoga, đồng thời quản lý một blog hướng dẫn tự làm thức ăn cho mèo ở nhà. Thêm vào đó, Anne Jabloski còn là nhà phân tích chính cho RDC - một công ty quản lý rủi ro.