Tranh cãi về số phận của JCPOA

• Thủ tướng Anh sẽ sớm giành lại “nước cờ”?

Đề xuất của Thủ tướng Anh

Những ngày này, cụm từ JCPOA được tìm kiếm nhiều nhất trên Google, nhất là sau vụ ám sát Tướng Iran Qasem Solemani và loạt vụ tấn công bằng tên lửa nhằm vào quân đồn trú Mỹ ở Iraq. Giới phân tích cho rằng, những động thái này có nhiều khả năng đánh vào sự kết thúc chính thức của JCPOA, mà Iran đã ký bốn năm trước với nhóm P5+1.

Nguyên do là vì hôm 5-1, Iran đã tuyên bố nước này sẽ tiếp tục giảm bớt các cam kết đối với JCPOA, trong đó có việc không tuân thủ bất kỳ giới hạn nào được đặt ra trong thỏa thuận hạt nhân về số lượng máy ly tâm để làm giàu uranium, song vẫn tiếp tục hợp tác với Cơ quan Năng lượng Nguyên tử quốc tế (IAEA).

Liên minh châu Âu (EU) ngay lập tức đã có phản ứng khá mạnh mẽ. Chủ tịch Ủy ban châu Âu (EC) Ursula von der Leyen nhấn mạnh, Iran phải tuân thủ thỏa thuận hạt nhân ký năm 2015 với Nhóm P5+1, đồng thời kêu gọi nước này cứu vãn văn kiện.

Trong tuyên bố của mình, bà Leyen đã nêu rõ của quan điểm châu Âu rằng việc Iran quay trở lại và tuân thủ JCPOA có ý nghĩa quan trọng, nhấn mạnh cần phải thuyết phục Tehran rằng điều này cũng là lợi ích của nước Cộng hòa Hồi giáo này.

Cao uỷ EU phụ trách an ninh và chính sách đối ngoại Josep Borrell thì bày tỏ lấy làm tiếc về quyết định mới nhất của Iran và cho rằng, việc tất cả các bên thực thi đầy đủ thỏa thuận hạt nhân hiện quan trọng hơn bao giờ hết vì sự ổn định khu vực và an ninh toàn cầu. Josep Borrell bày tỏ hy vọng tất cả các bên sẽ thực hiện những nỗ lực chuyên sâu về đức tin ngay từ bây giờ.

Trò chuyện với các phóng viên tại Strasbourg, miền Đông nước Pháp, ông Josep Borrell nhấn mạnh: "JCPOA là một thành tựu quan trọng của ngoại giao đa phương bền vững sau nhiều năm đàm phán. Trước sự leo thang nguy hiểm đang diễn ra ở Trung Đông, việc bảo tồn JCPOA giờ đây quan trọng hơn bao giờ hết".

Theo quy định, các nước sẽ có khoảng 15 ngày để giải quyết các bất đồng và quá trình này có thể được gia hạn nếu có sự đồng thuận. Tuy nhiên, theo đánh giá của các nhà phân tích, tiến trình này có thể dẫn tới một "bước lùi" - đó là khả năng tái áp đặt các biện pháp trừng phạt theo các nghị quyết trước đó của Liên Hợp Quốc (LHQ) nếu Hội đồng Bảo an LHQ không đưa ra quyết định khác.

Do ngại những diễn tiến xấu hơn, hôm 14-1, trong lần trả lời phỏng vấn hãng BBC, Thủ tướng Anh Boris Johnson đã kêu gọi Tổng thống Mỹ Donald Trump thay thế thỏa thuận hạt nhân Iran bằng một thỏa thuận mới của riêng mình để đảm bảo nhà nước Hồi giáo này không sở hữu vũ khí hạt nhân.

Đây là lần đầu tiên nhà lãnh đạo Anh công khai quan điểm ủng hộ thay thế thỏa thuận hạt nhân mà Anh là một trong những nước tham gia ký kết. Ông Boris Johnson lập luận rằng: "Có lẽ sẽ tốt hơn nếu thỏa thuận hiện tại với nhiều thiếu sót được thay thế bằng một thỏa thuận mới do Tổng thống Mỹ Donald Trump đích thân đàm phán. Hãy thay thế nó. Đó là những gì chúng ta cần".

Động thái gây tranh cãi của EU

Thỏa thuận năm 2015 đặt ra những hạn chế chặt chẽ đối với chương trình hạt nhân dân sự của Iran, với mục tiêu ngăn chặn nước này phát triển vũ khí hạt nhân. Trong một tuyên bố chung hôm 14-1, các Ngoại trưởng Pháp, Đức và Anh - những người đang cố gắng giữ cho thỏa thuận này tồn tại, thông báo với Tehran rằng họ không còn lựa chọn nào khác ngoài hành động trong khuôn khổ thỏa thuận và đưa ra cơ chế giải quyết tranh chấp.

Nếu tranh chấp không thể được giải quyết, nó có thể mở ra cánh cửa cho các cường quốc châu Âu gia nhập với Mỹ trong việc áp đặt lại các biện pháp trừng phạt đối với Iran. Cụ thể, JCPOA có điều khoản cho phép một bên tuyên bố trước một ủy ban chung rằng một bên khác vi phạm thỏa thuận một cách nghiêm trọng.

Nếu vấn đề không được giải quyết ở cấp ủy ban chung thì sẽ tiếp tục được đưa tới một ban cố vấn trước khi cuối cùng được đưa tới Hội đồng Bảo an LHQ. Tuyên bố của 3 Ngoại trưởng Anh, Pháp, Đức còn nêu rõ, ngay cả trước cái chết của Tướng Soleimani, Iran cũng đã vi phạm thỏa thuận hạt nhân, từ từ nâng giới hạn sản xuất uranium đã làm giàu không chỉ được sử dụng để sản xuất nhiên liệu lò phản ứng mà còn cả vũ khí hạt nhân.

Tehran lập luận rằng họ có quyền làm như vậy sau khi Tổng thống Donald Trump rút Mỹ khỏi JCPOA vào tháng 5 năm 2018 và cài đặt lại các lệnh trừng phạt. "Sau các sự kiện gần đây, việc ngăn chặn một cuộc khủng hoảng hạt nhân mở rộng lại càng quan trọng hơn trong bối cảnh căng thẳng leo thang đe dọa toàn bộ khu vực. Iran đã tiếp tục phá vỡ các hạn chế chính được quy định trong JCPOA.

Hành động của Iran không phù hợp với các quy định của thỏa thuận hạt nhân và có ý nghĩa phổ biến ngày càng nghiêm trọng và không thể đảo ngược. Chúng tôi không chấp nhận lập luận rằng Iran có quyền giảm sự tuân thủ với JCPOA. Nhưng dù Iran có không tuân thủ đầy đủ các cam kết trong JCPOA thì Anh, Pháp và Đức cũng không tham gia chiến dịch tăng cường áp lực tối đa với Iran của Tổng thống Mỹ Donald Trump", thông báo có đoạn viết.

Ủng hộ động thái của EU, Tổng thống Mỹ Donald Trump cho biết, ông muốn có một thỏa thuận mới đặt ra vô thời hạn, trái với tạm thời, kiềm chế chương trình hạt nhân và ngăn chặn sự phát triển tên lửa đạn đạo của Iran. Nga thì lên tiếng chỉ trích và nêu rõ "Moscow không thấy có bất kỳ lý do nào để kích hoạt cơ chế trên" và  rằng "Nga không loại trừ khả năng những hành động thiếu suy nghĩ của châu Âu có thể dẫn tới bước leo thang mới xung quanh JCPOA".

Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Iran, Abbas Mousavi thì trả lời: "Iran, như trong quá khứ, đã sẵn sàng hỗ trợ bất kỳ hành động thiện chí và nỗ lực xây dựng nào để cứu vãn thỏa thuận quốc tế quan trọng này. Nhưng những động thái của các nước châu Âu là tiêu cực". Một số nhà quan sát còn chỉ rõ: "Người châu Âu đang cúi đầu trước những điều không thể tránh khỏi và bằng cách viện dẫn cơ chế tranh chấp, họ bắt đầu phác thảo cáo phó chính thức của JCPOA".

Phân tích sâu hơn về những động thái của EU, học giả Mark Dubowitz viết: "Anh, Pháp, Đức hiểu rằng họ cần tạo ra sự răn đe lớn hơn đối với sự leo thang hạt nhân liên tục của Iran. Họ hy vọng sẽ tránh được xung đột và sử dụng cơ chế giải quyết tranh chấp để khiến Iran trở lại tuân thủ.

Tôi tưởng tượng họ cũng hy vọng sẽ sử dụng các điều khoản mở rộng cơ chế để trì hoãn cho đến khi họ có ý tưởng tốt hơn về việc liệu Tổng thống Donald Trump có được bầu lại hay không. Nhưng họ lại không rõ những điều đó có phù hợp hay không".

Đồng quan điểm này, Robert Malley, Chủ tịch Nhóm Khủng hoảng quốc tế, một nhóm nghiên cứu có trụ sở tại Brussels (Bỉ), cho biết ông coi động thái của châu Âu là một sai lầm có khả năng sẽ gây ra hậu quả không mong muốn đối với những người cứng rắn ở Tehran.

Từng là quan chức dưới thời chính quyền Tổng thống Mỹ Barack Obama, người đã giúp đàm phán hạt nhân mang tính bước ngoặt với Iran, ông Robert Malley nói thêm: "Càng nhiều người đi vào con đường đó, họ càng có nguy cơ mất Iran và đẩy Iran sang một hướng hoàn toàn khác"…

Rõ ràng, những nỗ lực của châu Âu vẫn chưa xoa dịu được mối lo ngại về nguy cơ xảy ra một cuộc xung đột lớn trong khu vực nhất là khi Tổng thống Mỹ Donald Trump đe dọa tấn công 52 địa điểm của Iran, bao gồm cả nhiều mục tiêu là những di sản văn hóa của Iran, nếu Tehran tấn công công dân hoặc tài sản của Mỹ.