Hugo Munsterberg - nhà khoa học bị buộc tội làm gián điệp

Hugo Munsterberg sinh ngày 1/6/1863 tại Danzig, nay là Gdansk thuộc Ba Lan trong một gia đình doanh nhân Do Thái. Năm Hugo 12 tuổi, người mẹ mà ông yêu quý qua đời, và 5 năm sau, bố ông cũng ra đi. Anh trai lớn Otto, lúc đó 26 tuổi, trở thành người chủ gia đình. Hugo rất đau buồn trước những mất mát, nhưng ông cũng hiểu rằng cuộc đời mình chỉ mới bắt đầu.

Sau khi tốt nghiệp trung học với thành tích xuất sắc, ông đến Leipzig học tiếp. Ban đầu, ông chọn  y khoa, nhưng một năm sau, lần đầu tiên tham dự các giờ giảng của Wilhelm Wundt, cha đẻ của tâm lý học hiện đại,  ông bắt đầu đam mê môn khoa học này.

Năm 1885, Munsterberg nhận bằng Tiến sĩ Triết học tại Đại học Leipzig, và hai năm sau, ông nhận bằng Tiến sĩ Y khoa tại Heidelberg. Lúc bấy giờ, ông bắt đầu giảng dạy như một phó giáo sư tại Đại học Freiburg. Thời gian này, ông đã kết hôn với Selma Oppler. Munsterberg chủ yếu giảng về triết học, nhưng trên thực tế, ông rất quan tâm đến các thực nghiệm khoa học. Tiếc rằng ở Freiburg không có các thiết bị cần thiết.

Năm 1889, Hugo gặp William James, giáo sư tâm lý học Đại học Harvard. Tại Hội nghị Tâm lý học quốc tế ở Paris, hai đồng nghiệp chỉ trao đổi vài câu, nhưng  chừng đó thôi cũng đủ để họ quan tâm lẫn nhau. William và Hugo bắt đầu trao đổi thư từ, và nhà khoa học trẻ đã gửi cho James vài công trình của mình về tâm lý học thực nghiệm. Mùa đông năm 1892, Hugo nhận được một lá thư của William mời ông đến làm việc tại Harvard. Triển vọng được sử dụng một phòng thí nghiệm trang bị đầy đủ và giao lưu với những giáo sư danh tiếng khiến tiến sĩ Munsterberg rất thích thú. Tháng 8/1892, vợ chồng Munsterberg đã lên đường đến Harvard.

Mặc dù lúc bấy giờ hoàn toàn không biết tiếng Anh, nhưng khao khát giảng dạy mạnh mẽ tới mức, đến năm 1894, Hugo Munsterberg đã có thể tự tin giảng bài bằng tiếng Anh tại College Radcliffe. Ba năm ở Harvard trôi qua rất nhanh. Munsterberg cảm thấy mình đã trở thành một phần của "cơ thể" trường đại học và không còn nhìn nước Mỹ như một vị khách nữa. Chính vào lúc này, nhà tâm lý học nảy ra ý tưởng thắt chặt quan hệ giữa Đức và Mỹ.

Khi trở về Freiburg, Hugo Munsterberg luôn nhớ  Harvard và dành tình cảm đặc biệt cho các sinh viên Mỹ. Yêu mến tổ quốc mình, ông mơ ước viết những công trình quan trọng nhất bằng tiếng Đức, và chỉ ở quê hương Danzig ông mới có thể nghỉ ngơi thư giãn. Tuy nhiên, ông cũng không thể từ bỏ công việc ở Mỹ. Năm 1897, Munsterberg nhận được một lá thư từ Harvard, trong đó viết rằng ông được chào đón ở đây, nhưng chỉ trong trường hợp ông "quyết cắt đứt mọi quan hệ với quá khứ". Sau khi cân nhắc mọi nhẽ, tháng 9 cùng năm, ông cùng gia đình chuyển đến Mỹ.

Năm 1898, Munsterberg được bổ nhiệm làm Chủ tịch Hiệp hội Tâm lý học Mỹ, và hai năm sau, ông đưa ra ý tưởng xây dựng một "cung điện triết học" tại Harvard. "Tòa nhà này phải trở thành biểu tượng về sự thống nhất của tất cả các nghiên cứu triết học" – nhà khoa học giải thích – “Tập trung dưới một mái nhà, các nhà logic học, đạo đức học và siêu hình học phải cảm thấy rằng tất cả họ đều là những người phụng sự triết học". Ngày 25/5/1903, viên đá tảng "Emerson Hall" đã được đặt theo tên của nhà văn và triết gia Mỹ Ralph Waldo Emerson.

Các đồng nghiệp thường nói đùa: "Hugo Munsterberg đã tìm ra nguồn năng lượng bất tận", và quả thật, điều đó ẩn chứa một phần sự thật. Ngoài công việc chính, ông còn tham gia các hội nghị triết học quốc tế, công bố các bài viết về tâm lý học thực nghiệm và ứng dụng, đồng thời viết một cuốn sách có nhan đề “Người Mỹ”. Tuy nhiên,  năm 1905, ông nhận được lời mời giữ chức Trưởng khoa Triết học tại Đại học Konigsberg (nay là thành phố Kaliningrad của Nga). Munsterberg  sắp sửa  nhận lời mời hấp dẫn này, nhưng người bạn và đồng nghiệp của ông, giáo sư triết học Josiah Royce, đã thuyết phục ông ở lại cống hiến cho Harvard.

Vài tháng sau, diễn ra lễ khánh thành "Emerson Hall", và sự kiện này đã tiếp thêm sức mạnh cho Munsterberg trong công việc. Ông bắt đầu viết các bài nghiên cứu về tâm lý học ứng dụng trong lĩnh vực kinh doanh và nghiên cứu hành vi của bọn tội phạm. Sau 20 năm làm việc với những người bị rối loạn tâm lý và cảm xúc, nhà khoa học quyết định áp dụng phương pháp của mình đối với tên sát nhân nổi tiếng Harry Orchard. Y thú nhận đã giết 18 người, trong đó có cựu thống đốc bang Idaho, Frank Steunenberg và khẳng định rằng kẻ chủ mưu vụ giết người là William Haywood, Chủ tịch Công đoàn "Công nhân Công nghiệp của Thế giới".

Munsterberg đến thành phố Boise, nơi diễn ra phiên tòa, để kiểm tra khả năng khoa học của mình. Sau khi làm việc với Harry Orchard, nhà khoa học đã đưa ra kết luận bất ngờ ngay cả với bản thân mình: kẻ tội phạm không có ý định vu khống Haywood, mà nói hoàn toàn  sự  thật. Khi nhà tâm lý học trở về nhà, một phóng viên chuyên đưa tin về vụ này đã quấy rầy ông bằng nhiều câu hỏi. Lúc đầu, Hugo Munsterberg đã từ chối, nhưng cuối cùng đã phát biểu quan điểm của mình.

 Ngày hôm sau, các báo tràn ngập những tiêu đề giật gân: "Bài trắc  nghiệm cho kẻ tội phạm điên rồ!", "Nhà tâm lý học đo kích thước hộp sọ của kẻ giết người để kiểm chứng tính xác thực  lời nói của hắn!". Munsterberg bị chỉ trích mạnh mẽ, và bị cáo buộc vô căn cứ về tội tham nhũng và lừa đảo. Thấy vậy, một đồng nghiệp của Munsterberg đã công bố bài viết mô tả một số thiết bị thực sự đã được nhà khoa học sử dụng trong quá trình thực nghiệm. Sau đó, những lời bàn tán về "sự lừa đảo" của Hugo Munsterberg đã lắng xuống.

Vào đầu thế kỷ XX, các doanh nhân quan tâm về việc nâng cao tay nghề cho nhân viên của mình. Đây cũng là một chủ đề mà Munsterberg quan tâm. Ông cho rằng "người lao động và công việc phải tương thích với nhau, còn tâm lý học thực nghiệm chỉ là công cụ xác định các phẩm chất cần thiết cho từng loại công việc".

Munsterberg đã gửi khoảng 1.000 lá thư tới các công ty lớn yêu cầu cung cấp thông tin về những đặc điểm tâm lý mà họ cho là quan trọng đối với nhân viên  các bộ phận khác nhau. Dựa trên các phản hồi nhận được, ông đã xây dựng một loạt bài trắc nghiệm để kiểm tra trí nhớ, sự chú ý, trí tuệ, độ chính xác và tốc độ giúp phân loại con người thành các nhóm. Năm 1913, cuốn sách của Munsterberg “Tâm lý học và hiệu quả công nghiệp” được xuất bản, sau đó ông được gọi là "cha đẻ của tâm lý học công nghiệp".

Nhưng dù công việc có bận rộn đến đâu, nhà khoa học vẫn không thể bỏ qua yêu cầu của các bệnh nhân kiệt sức, những người đang vật lộn với những thói quen tồi tệ, ảo giác và nỗi sợ ám ảnh. Bằng cách áp dụng các kỹ thuật khác nhau, kể cả thôi miên, nhà tâm lý học đã điều trị cho những người nghiện morphin và giúp đỡ các bệnh nhân mắc chứng rối loạn phân ly.

Năm 1910, Munsterberg đã khởi xướng thành lập Viện Mỹ (Amerika-Institut) tại Berlin. Nhà tâm lý học cho rằng "không thể đạt được sự hòa hợp giữa các dân tộc bằng việc nói về những tội ác chiến tranh, mà là bằng việc củng cố các mối quan hệ văn hóa".Tuy nhiên, quan điểm hòa bình của Hugo Munsterberg cuối cùng đã chống lại ông.

Mùa Hè năm 1914, khi các báo đưa tin về việc huy động quân đội, Munsterberg hết sức lo lắng. Những nỗ lực của ông nhằm gắn kết mọi người đã tan thành mây khói, còn nỗi lo về số phận của người thân khiến ông không thể ngủ: liệu Danzig có bị quân Nga xâm chiếm không? Giờ đây, tất cả tâm sức của nhà tâm lý học dồn vào việc viết những bài báo kêu gọi "không phá hoại hòa bình với nước Đức". Ở Mỹ, nơi tư tưởng chống Đức đang ngự trị, vì những phát ngôn như vậy, Munsterberg nhanh chóng bị buộc tội làm gián điệp.

Tên tuổi của nhà tâm lý học lại xuất hiện trên trang nhất của các báo, còn bàn làm việc của ông đầy ắp thư từ, trong đó cứ mỗi lời tri ân lại kèm hàng chục lời chửi rủa. Munsterberg biết: trong những lá thư đòi "bắn thủng đầu ông", cảm xúc của mọi người được dồn nén trong chính lời đe dọa, nhưng sự tức giận và hiểu lầm khiến ông tổn thương hơn cả những viên đạn. Một đòn đau nữa giáng xuống đầu ông là sự xa lánh của các đồng nghiệp và bạn bè cũ, nó "giống như cái lạnh của mùa đông khiến không khí trở nên băng giá".

Munsterberg đã kiên cường chịu đựng cho đến khi một bài báo đăng trên tờ  The Times với tiêu đề "Gián điệp của Hoàng đế ở Mỹ" làm dấy lên làn sóng thù hận mới chống lại ông. Bài viết sai sự thật này được một kẻ giấu tên gửi đến tòa soạn đã hoàn toàn hủy hoại danh tiếng của nhà khoa học. Một cựu sinh viên Harvard giàu có thậm chí còn xin trả cho trường 10 triệu USD nếu sa thải Munsterberg. Chẳng bao lâu, Hugo Munsterberg viết đơn xin từ chức nhưng bị từ chối.

Trong bối cảnh đó, việc giữ im lặng có lẽ sẽ tốt hơn đối với nhà khoa học, nhưng ông không thể không can thiệp vào tiến trình của các sự kiện. Mùa đông năm 1915, Tổng thống Woodrow Wilson nhận được một bức thư từ Harvard. "Tôi đã làm việc suốt 23 năm với một mục đích: củng cố mối quan hệ giữa Hoa Kỳ, Đức và Anh, và tôi rất buồn khi những nỗ lực của mình đã tan thành mây khói" - Munsterberg viết - "Nhưng khi Hoa Kỳ chưa tham gia cuộc chiến này, cuộc sống của tôi không thể gọi là bị  hủy hoại. Việc ngăn chặn thảm họa nằm trong tay ông".

Không bao giờ để lộ sự lo lắng của mình, mùa thu năm 1915, Munsterberg  trở lại với công việc như không có chuyện gì xảy ra. Sau khi xuất bản cuốn “Tâm lý học đại cương và tâm lý học ứng dụng”, ông dành toàn bộ thời gian cho các học trò của mình. Và ngày 16 tháng 12 năm 1916, khi nghe tin Đức xin ký kết hòa bình với Liên minh Tam cường, giáo sư Munsterberg vội vã đến giảng bài tại Redcliffe College. Nhưng vừa mới bắt đầu bài giảng, ông đột ngột ngã quỵ xuống sàn: ông bị xuất huyết não. Nhà sáng lập tâm lý học ứng dụng qua đời mà không hề biết rằng chỉ bốn tháng sau, Hoa Kỳ cuối cùng đã tham chiến.