Khủng hoảng Nga-Ukraine: Bên cạnh cuộc chiến của súng đạn

Lực lượng “gây ảnh hưởng chính trị”

Nội dung truyền thông xã hội ở Ukraine đã trở thành nguồn tin tức hàng đầu về chiến tranh. Mặc dù một số chuyên gia đã lên tiếng lo ngại về thông tin sai lệch và có sự thao túng tin tức, nhưng đây vẫn là một nguồn quan trọng để ghi lại và phản ánh thực tế cuộc chiến của người Ukraine. Theo Mạng lưới dân sự OPORA, Telegram là nền tảng truyền thông xã hội phổ biến nhất để người Ukraine nhận tin tức, kế đến là YouTube và Facebook. Khoảng 2% số người được hỏi trong một cuộc khảo sát của OPORA đã sử dụng các mạng xã hội khác, như WhatsApp và Signal.

Sự tham gia mạng xã hội ở Ukraine đã tăng vọt kể từ đầu cuộc chiến. Và Ukraine đã trở thành tâm điểm của một xu hướng đang lên trong truyền thông chính trị: người gây ảnh hưởng chính trị. Lực lượng “người gây ảnh hưởng chính trị” trên mạng xã hội ở Ukraine rất đa dạng, bên cạnh thành phần cư dân mạng thông thường, còn bao gồm các giới chức cơ quan chính phủ, như: công chức, lãnh đạo các địa phương; các cơ quan chính phủ, cơ quan quân đội, tình báo, an ninh và cơ quan thực thi pháp luật; các phụ tá, trợ lý lãnh đạo chính phủ; các đảng phái và lãnh đạo chính trị; kể cả các cơ quan thông tấn báo chí, truyền thông, phóng viên, nhà báo…

Trường hợp điển hình nhất của hiện tượng này chính là Tổng thống Volodymyr Zelensky, có lẽ do trước đây của ông từng là một diễn viên hài và nay là một chính trị gia nổi tiếng. Ông là một trong những người đầu tiên trong chính trường Ukraine đẩy mạnh mức độ tương tác của mình trên mạng xã hội, đặc biệt là trên Instagram và Telegram, biến chúng thành nền tảng cho chiến dịch tranh cử của mình vào năm 2019. Thương hiệu của ông là các video được quay cá nhân, theo cách mà các nguyên thủ quốc gia thường tương tác với các cử tri. Hiện tại, Tổng thống Zelensky là người có ảnh hưởng hàng đầu trên mạng xã hội Ukraine, dễ dàng vượt mặt nhiều hãng thông tấn chứ chưa nói đến cá nhân.

Sau Tổng thống Zelensky là hàng loạt các quan chức, tướng lĩnh quân đội, như Tướng 4 sao Valerii Zaluzhnyyi, giữ chức vụ Tổng tư lệnh Lực lượng Vũ trang Ukraine kể từ ngày 27/7/2021, cũng nổi tiếng với tư cách là người có ảnh hưởng và người bình luận; Oleksiy Reznikov, một luật sư và chính trị gia đã giữ chức Bộ trưởng Bộ Quốc phòng từ tháng 11/2021.

Những người thuộc các cơ quan như Văn phòng Tổng thống, Quốc hội Ukraine, nội các và các cơ quan chính phủ khác cũng đã trở thành những người có ảnh hưởng trên truyền thông xã hội, mặc dù điều này chủ yếu là do sự quan tâm của công chúng đối với cuộc chiến với Nga và các tác động khác. Tất nhiên, theo tiếng gọi của tổng thống, lực lượng vũ trang Ukraine và những người có ảnh hưởng hàng đầu khác hiện nay cũng ngày càng nổi tiếng.

Tài khoản nổi bật nhất trong số những người này là các nhà lãnh đạo khu vực và thành phố ở những nơi chiến tranh diễn ra sôi nổi nhất. Chẳng hạn, các video blog của Vitaliy Klytchko (thị trưởng Kyiv), Vitaliy Kim (người đứng đầu Cơ quan quản lý khu vực Mykolayiv), Sergiy Suhomlyn (thị trưởng Zhytomyr) và Sergiy Gaiday (người đứng đầu Cơ quan quản lý dân sự-quân sự Luhansk) đã trở nên cực kỳ nổi tiếng trên YouTube. Ngoại trừ Klytchko, người nổi tiếng với tư cách là võ sĩ quyền Anh vô địch thế giới.

Lực lượng vũ trang Ukraine, Cơ quan An ninh Ukraine (SBU), Quân đội và Cảnh sát quốc gia, vốn là những nguồn tin tức quan trọng trong thời chiến, giờ đây đã đảm nhận những vai trò mới, quan trọng và độc đáo. Ngoài việc thông báo cho truyền thông xã hội về những diễn biến trong cuộc chiến, họ còn tham gia sản xuất nội dung video để nâng cao tinh thần binh sĩ, đưa ra những lời cảnh báo và thông điệp phủ đầu, lật tẩy những huyền thoại và công bố những thông tin liên lạc giữa các lực lượng Nga (bao gồm cả những cuộc gọi cho gia đình họ) mà các cơ quan này nghe lén được. Ngoài ra còn có các thực thể được chính phủ thành lập, như Trung tâm Truyền thông Chiến lược thuộc Bộ Văn hóa và Chính sách thông tin của Ukraine, tập trung vào truyền thông chống lại các mối đe dọa từ bên ngoài và đặc biệt là các cuộc tấn công thông tin của Nga. Một ví dụ khác là Trung tâm chống thông tin sai lệch, là cơ quan làm việc của Hội đồng Quốc phòng và An ninh quốc gia Ukraine. Trung tâm này thực hiện các biện pháp chống lại các mối đe dọa hiện tại và tương lai đối với an ninh quốc gia và lợi ích quốc gia của Ukraine trong lĩnh vực thông tin, bảo mật thông tin làm việc trong nước, phát hiện và chống lại thông tin sai lệch, chống lại hoạt động tuyên truyền gây ảnh hưởng, thông tin phá hoại và ngăn chặn các nỗ lực thao túng dư luận.

Hiện tại, một lượng lớn những hiểu biết và phản ứng đối với cuộc chiến, đôi khi cũng có thể là những lời chỉ trích hoặc đánh giá cao, đến từ hai nguồn: Oleksiy Arestovych, cố vấn của Văn phòng Tổng thống, đồng thời là một blogger, diễn viên, nhà bình luận chính trị và quân sự; và Anton Geraschenko, cố vấn chính thức và là cựu Thứ trưởng Bộ Nội vụ Ukraine. Mỗi người có khoảng nửa triệu người theo dõi trên Telegram, cũng như được phỏng vấn nhiều lần trên các phương tiện truyền thông khác nhau và do đó họ là những tiếng nói cực kỳ có ảnh hưởng trên mạng xã hội Ukraine.

Mặc dù những người có ảnh hưởng này là cố vấn cho những người ở các vị trí chính thức, nhưng điều đáng chú ý là họ không chịu trách nhiệm chính thức về thông tin họ cung cấp. Sự sắp xếp này rõ ràng mang lại cho họ nhiều quyền tự do hơn đối với nội dung họ đăng. Do đó, đã có suy đoán rằng họ đang giúp chính phủ bằng cách thử nghiệm các thông điệp và ghi nhận phản ứng của công chúng đối với các quyết định, chẳng hạn như kế hoạch dùng quân đội để tái chiếm Crimea...

Ngoài những người “gây ảnh hưởng” đã biết, các kênh Telegram ẩn danh cũng đóng một vai trò quan trọng. Các kênh này không đại diện chính thức cho bất kỳ cá nhân, cơ quan truyền thông hoặc tổ chức nào nhưng trong nhiều trường hợp, chủ sở hữu của các kênh này có thể được liên kết và kết nối với một số tổ chức nhất định. Chẳng hạn như Ukraine Online đăng lại nội dung, trích dẫn nguồn; hay như những người thỉnh thoảng thêm bình luận vào tin tức, chẳng hạn như Ukraine News và cuối cùng, những kênh như Rezident với các bài đăng có tính chính trị cao.

Hơn nữa, không phải lúc nào người đọc cũng hiểu rõ về mục tiêu của các kênh được đề cập. Trong nhiều trường hợp, các kênh như vậy có thể trông giống như các trang tổng hợp tin tức tiêu chuẩn hoặc cộng đồng chuyên nghiệp, không có mục tiêu nào khác ngoài việc tăng lượng người theo dõi của họ. Một chiến thuật phổ biến dựa vào việc đăng nội dung “vô thưởng vô phạt”, có nguồn gốc, sau đó trộn lẫn các bình luận lôi kéo hoặc cung cấp liên kết đến các nguồn tuyên truyền. Những chiến thuật và cách tiếp cận tương tự như vậy rất nguy hiểm, vì độc giả khó phân biệt giữa tin tức thực tế chính xác với các thông tin sai lệch.

 Đội quân chiến binh kỹ thuật số

Vụ sát hại Vladlen Tatarsky - một blogger quân sự nổi tiếng của Nga hồi đầu tháng 4/2023 tại St. Petersburg đã gây chú ý đến các blogger quân sự ủng hộ chiến dịch quân sự đặc biệt của Nga tại Ukraine và vai trò to lớn của họ trong bộ máy tuyên truyền của Moscow. Mặc dù Tatarsky là một người nổi bật trong giới blogger quân sự - với hơn 500.000 người đăng ký kênh Telegram - nhưng ông ta chắc chắn không phải là người duy nhất.

“Các blogger quân sự ở Nga ngày nay thực sự là những người duy nhất đang theo dõi những gì đang xảy ra ở tiền tuyến” - Candace Rondeaux, giám đốc chương trình Future Frontlines tại New America Foundation, cho biết.

Nhiều blogger quân sự của Nga có nguồn tin sâu trong lực lượng vũ trang của nhà nước, nhóm Wagner hoặc trong số những người ly khai thân Nga ở miền đông Ukraine. Điều này cho phép họ tiếp cận thông tin theo cách không ai có thể làm được. Bản thân Tatarsky sinh ra ở Ukraine, được cho là đã chiến đấu với lực lượng ly khai thân Nga ở vùng Donbas, miền Đông Ukraine và có quan hệ thân thiết với Wagner.

“Rõ ràng là họ có cái nhìn rất thiên lệch về cuộc chiến. Nhưng thông tin của họ rất quan trọng để người ta hiểu điều gì đang xảy ra, ít nhất là ở một phía của cuộc chiến”, Rondeaux nói thêm. Ruslan Trad, một thành viên nghiên cứu an ninh tại Phòng thí nghiệm nghiên cứu pháp y kỹ thuật số của Hội đồng Đại Tây Dương, cho rằng cộng đồng các blogger đoàn kết với nhau và họ cũng thường liên kết với Bộ Quốc phòng Nga và các cơ quan an ninh khác.

Nhiều blogger, bao gồm cả Tatarsky, đã hoạt động trong nhiều năm, đưa tin về các hoạt động quân sự của Nga và Wagner ở Trung Đông và châu Phi, cũng như cuộc xung đột Donbas bắt đầu vào năm 2014. Họ là công cụ thu hút sự ủng hộ cho cuộc chiến rộng lớn hơn ở Ukraine. “Họ đã thiết lập một chế độ ổn định là tuyên truyền ủng hộ chiến tranh, chống phương Tây, chống Ukraine trong nhiều năm nay. Và theo nhiều cách, họ đã phổ biến thương hiệu tập đoàn Wagner và cách thức chiến tranh của Nga”, Rondeaux nói.

Ảnh hưởng của các blogger đã tăng lên sau chiến dịch đặc biệt của Nga vào Ukraine năm ngoái và cuộc khẩu chiến sau đó đối với các nền tảng truyền thông xã hội phương Tây như Twitter và Instagram ở Nga.

Kateryna Stepanenko, nhà phân tích người Nga tại Viện Nghiên cứu Quốc gia Nga cho biết: “Tất cả họ cùng nhau bắt đầu chuyển sang Telegram và sau đó nội dung của họ bắt đầu được chọn nhiều hơn vào khoảng tháng 4, tháng 5 năm ngoái, đó là khi người Nga bắt đầu gặp bất lợi về quân sự”.

Nhiều blog quân sự phổ biến nhất trên Telegram có nguồn gốc từ các phong trào dân tộc cực đoan. Những ý tưởng mà họ truyền bá không nhất thiết phải mới, nhưng hiện đang được nhiều người quan tâm hơn. Một phần đáng kể độc giả của các blogger này bao gồm những người theo chủ nghĩa dân tộc cực hữu, những người ngoại đạo và những người theo đạo Cơ đốc Chính thống cực đoan. “Theo nhiều tiêu chí, độc giả của các kênh Telegram (các blogger quân sự) phù hợp với những kênh ở Mỹ bởi các nhóm cực hữu và cộng đồng của những người theo thuyết âm mưu. Những người như Tatarsky từng là tuyên truyền viên và những người ngưỡng mộ họ có thể xuất hiện cả ở Tây và Trung Âu.

Các blogger cũng đóng một vai trò quan trọng trong việc gây quỹ cộng đồng và tăng cường sự hỗ trợ vật chất cho cuộc chiến. Trong nhiều năm qua, lực lượng blogger này đã đóng vai trò quan trọng trong việc tuyển dụng các chiến binh cho các hoạt động quân sự hỗn hợp của Nga và Wagner ở Syria và châu Phi. Các chuyên gia cho biết nhiều blogger theo chủ nghĩa dân tộc cực đoan cũng nhận được sự hậu thuẫn mạnh mẽ từ một số người giàu nhất nước Nga - điều này khiến họ càng trở nên quyền lực hơn.