"Khơi thông" mạnh mẽ cơ chế để thu hút nhân tài, nhà khoa học

Một trong những điểm đáng chú ý ở các nghị định được ban hành lần này chính là cơ chế mới thu hút nhân tài và cơ chế tài chính và đầu tư trong khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo.

Bố trí vị trí lãnh đạo theo năng lực thay vì theo tiêu chuẩn hành chính

Ông Hà Minh Hiệp, Chánh Văn phòng Bộ KH&CN cho biết, việc triển khai các hoạt động khoa học - công nghệ và đổi mới sáng tạo trong giai đoạn tới đang được hoàn thiện hành lang pháp lý, phân cấp, phân quyền rõ ràng hơn giữa trung ương và địa phương. Cùng với đó, Bộ đang thúc đẩy phát triển các doanh nghiệp công nghệ chiến lược trong nước, tập trung vào các lĩnh vực an ninh mạng, an toàn thông tin, chuyển giao và thương mại hóa công nghệ. Mục tiêu là hình thành đội ngũ doanh nghiệp Việt Nam có khả năng làm chủ công nghệ lõi, tham gia vào các chuỗi giá trị toàn cầu.

Bên cạnh chính sách về tổ chức và quản lý, Bộ KH&CN cũng nhấn mạnh việc ban hành hệ thống chính sách tài chính mới nhằm thu hút chuyên gia, nhà khoa học trong và ngoài nước. Nghị định số 263/2025 đã mở rộng thẩm quyền tuyển dụng và ký hợp đồng lao động cho các tổ chức KH&CN, cho phép họ tự chủ trong việc sử dụng nhân tài, trả lương theo thỏa thuận, bố trí vị trí lãnh đạo theo năng lực thay vì chỉ theo thâm niên hay tiêu chuẩn hành chính.

Ngoài ra, các chính sách về tiền thưởng, đào tạo, môi trường làm việc, an sinh xã hội, bảo hiểm và y tế cho đội ngũ chuyên gia cũng được quy định rõ ràng hơn, hướng tới việc tạo môi trường hấp dẫn để thu hút trí thức trẻ, nhà khoa học Việt kiều và chuyên gia quốc tế. Một điểm đáng chú ý khác là Nghị định 264 về đầu tư tài chính và quỹ đầu tư mạo hiểm.

Cơ chế mới này cho phép huy động nguồn vốn tư nhân vào các dự án nghiên cứu - phát triển có rủi ro cao nhưng tiềm năng lớn, thay vì chỉ dựa vào ngân sách Nhà nước như trước đây. Đây được xem là bước đột phá để thúc đẩy đổi mới sáng tạo theo mô hình đối tác công - tư, khuyến khích doanh nghiệp mạnh dạn đầu tư vào công nghệ mới. Về chính sách nhân lực, đại diện Bộ KH&CN cho biết, Chính phủ đã ban hành loạt nghị định quan trọng: Nghị định 192/2024 quy định chính sách thu hút chuyên gia, nhà khoa học và nhân tài trong lĩnh vực đổi mới sáng tạo.

Chính sách xử lý rủi ro không phải là "khoan dung tài chính"

Ngoài các nội dung nêu trên, một trong những điểm mới cũng thu hút được sự chú ý của những người làm khoa học là Nghị định số 265/2025/NĐ-CP quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành một số điều của Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo về tài chính và đầu tư trong khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo. Tại điều 25, Nghị định 265 có nhắc đến xử lý các rủi ro về tài chính trong nhiệm vụ khoa học công nghệ. Trong đó có nhắc đến hình thức xử lý rủi ro bao gồm: Miễn, giảm, giãn thời gian hoàn trả, khoanh nợ, xoá nợ (trong trường hợp phá sản), không thu hồi tạm ứng còn lại, không phạt vi vi phạm, không tính lãi chậm nộp.

Trước câu hỏi của PV Báo CAND với những chính sách ưu đãi này, làm thế nào để ngăn tình trạng vay nghiên cứu tràn lan rồi tuyên bố phá sản? Lãnh đạo Quỹ phát triển KH&CN (Bộ KH&CN) khẳng định: "Chính sách xử lý rủi ro trong Nghị định 265/2025/NĐ-CP không phải là "khoan dung tài chính" mà là cơ chế bảo vệ nghiên cứu có trách nhiệm, nhằm chấp nhận rủi ro khách quan trong hoạt động khoa học - nơi thất bại đôi khi là một phần của sáng tạo". Tuy nhiên, việc "chấp nhận rủi ro" này được kiểm soát rất chặt chẽ, gắn với các cơ chế phòng ngừa từ đầu - quản lý rủi ro trong quá trình thực hiện - chấp nhận rủi ro có kiểm soát - hậu kiểm sau khi kết thúc nhiệm vụ.

Cụ thể, để phòng ngừa rủi ro từ khâu đầu vào, ngay từ giai đoạn đầu, Quỹ Phát triển KH&CN Quốc gia thực hiện kiểm soát chặt chẽ quy trình đề xuất và tuyển chọn nhiệm vụ, bảo đảm nguồn lực ngân sách Nhà nước chỉ được phân bổ cho các tổ chức, cá nhân có năng lực thực chất và uy tín trong nghiên cứu khoa học.

Theo đó, các nhiệm vụ chỉ được xem xét khi tổ chức, cá nhân đăng ký chủ trì đáp ứng đầy đủ điều kiện pháp lý, năng lực tài chính, năng lực chuyên môn và cơ sở vật chất phục vụ nghiên cứu; đồng thời hồ sơ phải có luận chứng khoa học rõ ràng, phương án quản lý rủi ro cụ thể và dự kiến hiệu quả đầu ra, hiệu quả tác động sau khi kết thúc nhiệm vụ (trong 2-5 năm).

Việc đánh giá, tuyển chọn nhiệm vụ được tiến hành bởi Hội đồng khoa học, chuyên gia phản biện, chuyên gia tư vấn độc lập được mời từ Cơ sở dữ liệu chuyên gia của quỹ bao gồm các nhà khoa học, nhà quản quản lý uy tín trong nước, nhà khoa học Việt Nam ở nước ngoài và chuyên gia quốc tế. Quá trình đánh giá được tiến hành trực tuyến theo quy trình kín bao gồm nhận xét, đánh giá độc lập của chuyên gia phản biện và bỏ phiếu kín của Hội đồng khoa học, nhằm bảo đảm tính khách quan, minh bạch, tránh xung đột lợi ích, qua đó lựa chọn đúng đối tượng có năng lực, đáp ứng yêu cầu chuyên môn của nhiệm vụ.

Trong quá trình tổ chức thực hiện nhiệm vụ khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo, mặc dù quỹ không can thiệp trực tiếp vào quy trình nghiên cứu, song vẫn thực hiện giám sát, theo dõi tiến độ và kết quả thực hiện nhiệm vụ thông qua nền tảng số quản lý nhiệm vụ của quỹ, bảo đảm việc quản lý được thực hiện thường xuyên, liên tục và dựa trên dữ liệu thực tế.

Ngoài ra, tất cả các nhiệm vụ khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo do quỹ tài trợ hoặc hỗ trợ được đánh giá và giải ngân theo nguyên tắc "giải ngân theo kết quả đạt được"; quỹ chỉ thanh toán phần kinh phí tương ứng với khối lượng sản phẩm, kết quả nghiên cứu đã được xác nhận đạt yêu cầu theo hợp đồng và biên bản đánh giá kết quả.

Sau khi đánh giá kết quả, quỹ tiếp tục tổ chức đánh giá hiệu quả đầu ra và tác động của kết quả nghiên cứu trong thời gian từ 2 đến 5 năm, nhằm bảo đảm kết quả được ứng dụng, chuyển giao vào thực tiễn hoặc có giá trị tri thức thực tế, đóng góp cho phát triển khoa học và công nghệ quốc gia. Trường hợp nhiệm vụ không đạt mục tiêu hoặc kết quả không đáp ứng yêu cầu, quỹ xác định nguyên nhân rủi ro để xử lý phù hợp...