Kiến tạo thể chế, khơi thông động lực (bài cuối)
Các nghiên cứu đã chỉ ra, đổi mới sáng tạo là cửa ngách mang tính chiến lược để các nước đang phát triển rút ngắn khoảng cách, tối ưu các nguồn lực hạn chế và tạo ra giá trị thực tiễn từ những gì sẵn có để phát triển nhanh. Việt Nam đang đứng trước nhiều thách thức như thoát bẫy thu nhập trung bình, trở thành nước phát triển, có thu nhập cao, tinh gọn bộ máy, đến năm 2030 đạt 40% số doanh nghiệp có hoạt động đổi mới sáng tạo… đòi hỏi phải có cách tiếp cận đổi mới sáng tạo đồng bộ và hiệu quả.
Từng bước hình thành hệ sinh thái đổi mới sáng tạo
Thứ trưởng Thường trực Bộ Khoa học và Công nghệ Vũ Hải Quân cho biết, công nghệ đang tái định hình sức mạnh quốc gia và chuỗi giá trị toàn cầu. Việt Nam vì thế cần một cách tiếp cận mới nếu muốn vươn lên trong bối cảnh cạnh tranh gay gắt. Theo Thứ trưởng, Nghị quyết 57 của Bộ Chính trị đã nhận diện những điểm nghẽn. Tháng 6/2025, Thủ tướng ban hành danh mục 11 nhóm công nghệ, 35 nhóm sản phẩm chiến lược như trí tuệ nhân tạo (AI), chip bán dẫn, blockchain, robot, nhằm thúc đẩy phát triển các ngành mũi nhọn.
Để triển khai nhanh, hiệu quả, Bộ Khoa học và Công nghệ xây dựng các chương trình công nghệ chiến lược theo bốn hướng. Thứ nhất là chuẩn hóa từng công nghệ, sản phẩm chiến lược thành các trụ cột nền tảng, gồm công nghệ lõi, hạ tầng, nhân lực.
Ở hướng thứ hai, mỗi trụ cột được chuyển thành các nhiệm vụ được chuẩn hóa, bao gồm bối cảnh và mục tiêu; phạm vi và phương pháp tiếp cận, tổ chức thực hiện; sản phẩm, thời gian và tiến độ; ngân sách và nguồn lực, tiêu chí đánh giá kết quả. Hướng thứ ba, từ nhiệm vụ sẽ hình thành các dự án đề tài để mời gọi doanh nghiệp, viện, trường, bộ, ngành, địa phương tham gia thực hiện. Cuối cùng, dựa trên việc thực hiện công nghệ, sản phẩm chiến lược, Bộ Khoa học và Công nghệ sẽ từng bước hình thành hệ sinh thái đổi mới sáng tạo.
Bà Mariam J. Sherman - Giám đốc Ngân hàng Thế giới (World Bank) tại Việt Nam, Campuchia, Lào đánh giá, Việt Nam sở hữu nhiều lợi thế to lớn. Điều cần thiết lúc này là một chiến lược bài bản-một công thức được gọi là "ba cộng một" bao gồm: Nhân tài công nghệ, hệ sinh thái đổi mới sáng tạo và liên kết chuỗi cung ứng, tất cả được gắn kết bởi yếu tố +1: Sự tập trung mạnh mẽ vào một vài cụm động lực đổi mới sáng tạo xuất sắc và có chọn lọc.
Tương tự, ông Thiều Phương Nam, Tổng giám đốc Qualcomm Việt Nam, Campuchia và Lào cho biết, tập đoàn đã có mặt tại Việt Nam hơn 20 năm. Tháng 6 vừa qua, Qualcomm khai trương Trung tâm R&D tại Hà Nội - một trong những trung tâm lớn của tập đoàn trên toàn cầu. Toàn bộ đội ngũ kỹ sư tại đây đều là người Việt Nam, tham gia các dự án công nghệ tiên tiến với sản phẩm không chỉ phục vụ trong nước mà còn được ứng dụng tại nhiều quốc gia khác. "Trí tuệ nhân tạo sẽ thay đổi cách chúng ta tiếp cận và tương tác với công nghệ. Đây là cơ hội để Việt Nam tham gia sâu hơn vào chuỗi giá trị toàn cầu", ông Phương Nam nhận định.
Bên cạnh đó, ông Trần Việt Hùng, nhà đồng sáng lập AI for Vietnam cho biết, dự án tạo ra bộ dữ liệu 50 tỷ tham số, cùng 5 bộ đánh giá ngôn ngữ tiếng Việt, phục vụ cho việc huấn luyện mô hình AI. Theo ông Trần Việt Hùng, rào cản lớn hiện nay là tiếng Việt chưa được các mô hình AI quốc tế hỗ trợ tự nhiên. ViGen sẽ giúp lấp khoảng trống này. Dự án cũng khuyến khích cộng đồng cùng đóng góp dữ liệu, mỗi cá nhân tham gia được tích điểm và quy đổi thành giá trị cụ thể.
Cả nước sẽ có 100 trung tâm đổi mới sáng tạo
Ông Nguyễn Mai Dương, Cục trưởng Cục Đổi mới sáng tạo, Bộ Khoa học và Công nghệ cho biết, hiện nước ta có hơn 3.000 doanh nghiệp khởi nghiệp, nhiều kỳ lân công nghệ như MoMo, Sky Mavis đã vươn ra quốc tế. Bên cạnh đó, những doanh nghiệp, tập đoàn lớn cũng lan tỏa sức mạnh đổi mới sáng tạo trong cộng đồng doanh nghiệp.
Thời gian qua, Chính phủ đã nỗ lực hoàn thiện hành lang pháp lý nhằm thúc đẩy đổi mới sáng tạo như ưu đãi tài chính, thuế, tín dụng cho doanh nghiệp; cơ chế thử nghiệm công nghệ mới; phát triển nhân lực và hạ tầng số. Các địa phương đã triển khai Chỉ số đổi mới sáng tạo cấp tỉnh (PII) để huy động cả hệ thống chính trị và người dân tham gia vào hoạt động đổi mới sáng tạo.
Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo được Quốc hội thông qua vào tháng 6/2025 là một dấu ấn rất lớn. Hiện Bộ Khoa học và Công nghệ đang chủ trì xây dựng hệ thống các văn bản hướng dẫn thực hiện Luật Khoa học, công nghệ và Đổi mới sáng tạo, nhất là các văn bản về đổi mới sáng tạo.
Theo đại diện Cục Đổi mới sáng tạo, doanh nghiệp là trung tâm của hệ thống đổi mới sáng tạo. Theo đó, hiện có nhiều chính sách ưu đãi cho doanh nghiệp thực hiện đổi mới sáng tạo. Cụ thể, ưu đãi thuế, hỗ trợ lãi suất vay, hỗ trợ kinh phí để doanh nghiệp đầu tư vào nghiên cứu khoa học, phát triển công nghệ, ứng dụng công nghệ, chuyển giao công nghệ, đổi mới công nghệ và đổi mới sáng tạo. Cấp phiếu hỗ trợ tài chính (voucher) để thúc đẩy hoạt động đổi mới sáng tạo, thương mại hóa sản phẩm thông qua việc tạo điều kiện cho doanh nghiệp tiếp cận thị trường và khuyến khích người dùng trải nghiệm sản phẩm mới, dịch vụ mới.
Tổ chức thị trường giao dịch chứng khoán chuyên biệt cho doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo. Thành lập Quỹ đầu tư mạo hiểm quốc gia, quỹ đầu tư mạo hiểm của địa phương để đầu tư cho khởi nghiệp sáng tạo, hỗ trợ hệ sinh thái khởi nghiệp sáng tạo. Các trung tâm đổi mới sáng tạo là đầu mối kết nối và chia sẻ lợi ích từ kết quả nghiên cứu, tạo sự gắn kết chặt chẽ và bền vững trong hệ sinh thái đổi mới sáng tạo quốc gia.
Tới đây, mỗi địa phương có ít nhất 1 trung tâm đổi mới sáng tạo; mỗi bộ, ngành có ít nhất 1 trung tâm đổi mới sáng tạo; khuyến khích các viện nghiên cứu, trường đại học thành lập trung tâm đổi mới sáng tạo. Từ đó, phấn đấu cả nước sẽ có khoảng 100 trung tâm đổi mới sáng tạo ở các cấp khác nhau.
Đứng về phía Bộ Tài chính, ông Phạm Thy Hùng, Phó Cục trưởng Cục Quản lý Đấu thầu thông tin thêm, Nghị định số 180/2025/NĐ-CP ngày 1/7/2025 quy định cơ chế, chính sách hợp tác công tư trong lĩnh vực phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số. Trong đó, Nghị định đã xây dựng các chính sách ưu đãi vượt trội gồm: Ưu đãi về thuế (R&D); miễn, giảm tiền thuê/sử dụng đất, ưu đãi đầu tư; chấp nhận rủi ro, sở hữu kết quả nghiên cứu, phát triển công nghệ, đổi mới sáng tạo...
Cùng với đó là các ưu đãi dự án hợp tác công - tư (PPP), vốn nhà nước tham gia trong dự án PPP là 70% tổng mức đầu tư; có cơ chế đặt hàng/tài trợ một phần hoặc toàn bộ kinh phí từ ngân sách nhà nước, không tính vào phần tham gia của nhà nước trong dự án; chia sẻ phần giảm doanh thu, cho phép áp dụng mức chia sẻ 100% phần chênh lệch giảm trong 3 năm đầu...
"Bộ Tài chính đồng hành cùng các cơ quan, tổ chức, cá nhân thực hiện hợp tác công tư trong lĩnh vực khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo", ông Phạm Thy Hùng nói.
Có hiệu lực từ ngày 1/10, Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo gồm 7 Chương, 73 Điều chuyển đổi mạnh từ mô hình tiền kiểm sang hậu kiểm, tập trung vào minh bạch hóa quy trình, đánh giá kết quả và quản lý rủi ro thay vì can thiệp sâu vào hoạt động ban đầu. Đây là cách tiếp cận hiện đại, phù hợp với đặc trưng linh hoạt và thử nghiệm liên tục của lĩnh vực khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo.
Phạm vi điều chỉnh của luật cũng được mở rộng bao trùm các mô hình tổ chức mới, cơ chế sản xuất sáng tạo và phương thức quản trị đổi mới trong cả khu vực công và tư. Lần đầu tiên, đổi mới sáng tạo được đưa vào luật, có vị thế tương đương với khoa học và công nghệ trong hệ thống pháp luật quốc gia. Đây là một sự thay đổi căn bản trong tư duy phát triển, thể hiện quan điểm coi đổi mới sáng tạo là phong trào của toàn dân.