Mùa Đông hạt nhân trong kỷ nguyên trí tuệ nhân tạo (AI): Cảnh báo cũ, hiểm họa mới

Nhiều người từng xem đó là một kịch bản khoa học viễn tưởng, một cảnh báo bị thổi phồng bởi giới khí tượng học. Nhưng giờ đây, AI đang được tích hợp vào các hệ thống vũ khí hạt nhân, viễn cảnh ấy không chỉ hiện diện trở lại, mà còn trở nên nguy hiểm và cấp bách hơn bao giờ hết.

Ít ai còn nhớ rằng, vào đầu những năm 1980, học thuyết “mùa Đông hạt nhân” đã từng làm rung chuyển cộng đồng học thuật và chính trị quốc tế. Nó ra đời từ nỗ lực mô phỏng hậu quả khí hậu của một cuộc chiến tranh hạt nhân giới hạn, điển hình như xung đột giữa Ấn Độ và Pakistan do nhóm các nhà khoa học dẫn đầu bởi Carl Sagan, Richard Turco và cộng sự thực hiện.

Dựa trên các mô hình khí tượng sơ khai thời bấy giờ, họ cho rằng chỉ cần khoảng 100-200 đầu đạn phát nổ ở các thành phố lớn, lượng khói và bụi phát tán lên tầng bình lưu sẽ đủ để che khuất ánh sáng Mặt trời trong nhiều tháng. Nhiệt độ toàn cầu sẽ giảm mạnh, mùa màng thất bại, chuỗi cung ứng lương thực sụp đổ và hậu quả sẽ kéo dài trong nhiều thập niên - vượt xa cái chết tức thì của hàng triệu người trong vụ nổ. Học thuyết này, từng gây tranh cãi quyết liệt dưới thời Tổng thống Mỹ Ronald Reagan, sau đó dần chìm vào quên lãng khi Chiến tranh Lạnh kết thúc. Không phải vì mối đe dọa hạt nhân biến mất, mà vì sự quen thuộc khiến người ta trở nên thờ ơ. Thậm chí, đầu thế kỷ XXI, nó còn bị một số nhà phân tích gọi là “sự cường điệu khoa học”. Tuy nhiên, những năm gần đây, nhờ sự phát triển của các siêu máy tính và mô hình khí hậu thế hệ mới như WACCM (mô hình khí hậu cộng đồng toàn bộ khí quyển) hay ModelE của NASA, cảnh báo này lại một lần nữa được xác tín bằng dữ liệu mới. Giáo sư khí tượng học Alan Robock và nhóm của ông tại Đại học Rutgers (Mỹ) đã chứng minh: chỉ cần một cuộc chiến hạt nhân giới hạn với tổng cộng 100-150 đầu đạn tầm trung, nhiệt độ trung bình toàn cầu có thể giảm từ 1,5 đến 5 độ C trong vòng vài tuần - một mức sụt giảm tương đương, thậm chí lớn hơn so với Kỷ băng hà cuối cùng.

Từ đây, câu hỏi bắt đầu trở nên cấp thiết: điều gì sẽ xảy ra nếu học thuyết ấy, vốn là cảnh báo khí hậu, lại gặp phải một làn sóng công nghệ quân sự hoàn toàn mới? Điều gì sẽ xảy ra nếu trí tuệ nhân tạo, công cụ được ca tụng là “bộ não của thế kỷ XXI”, được tích hợp vào chính những hệ thống có thể hủy diệt thế giới? Đó không còn là giả định. AI, vốn từng là khái niệm của phòng thí nghiệm, giờ đây đã len lỏi vào gần như toàn bộ hệ thống phòng thủ hiện đại.

Các quốc gia như Mỹ, Nga, Trung Quốc và Ấn Độ đang đổ hàng tỷ USD vào tích hợp AI vào mọi tầng bậc của hệ thống quốc phòng: từ phân tích ảnh vệ tinh, nhận diện mục tiêu, quản lý radar cảnh báo sớm, cho đến ra quyết định trong các trung tâm chỉ huy chiến lược. Một báo cáo của Trung tâm An ninh Mỹ mới (CNAS) cho biết Mỹ hiện đang nghiên cứu hơn 600 dự án AI liên quan đến quốc phòng, nhiều trong số đó có thể tích hợp vào hệ thống chỉ huy hạt nhân. Vấn đề ở đây là: AI có thể phản ứng nhanh hơn con người, xử lý dữ liệu lớn tốt hơn, nhưng nó cũng dễ mắc lỗi “không người kiểm soát”.

Khi được tích hợp vào hệ thống NC3 (Chỉ huy, Kiểm soát và Thông tin), các thuật toán học máy có thể được trao quyền đánh giá tình huống, xác định nguy cơ, thậm chí kích hoạt quy trình phản ứng mà không có bước can thiệp của con người nếu được cấu hình như vậy. Giáo sư Paul Scharre cảnh báo: “Khi chúng ta trao quyền ra quyết định sống còn cho những thuật toán không minh bạch, nguy cơ hiểu sai tín hiệu từ đối phương, hoặc phản ứng quá mức với những dữ kiện chưa rõ ràng là hoàn toàn có thật”. Nói cách khác, AI có thể bóp cò một cuộc hủy diệt toàn cầu không phải vì ý đồ, mà vì sai sót.

Thực tế cho thấy, một hệ thống cảnh báo sớm sử dụng AI có thể hiểu nhầm tín hiệu radar như một đợt tấn công thật, đặc biệt trong thời điểm khủng hoảng, khi mức độ cảnh giác tăng cao. Nếu không có cơ chế đánh giá lại từ con người, quyết định khai hỏa có thể được thực hiện trong vòng vài chục giây, không đủ thời gian để phản biện, xác minh hoặc ngăn chặn. Hơn thế, trong môi trường ngày càng phụ thuộc vào điện toán đám mây, mạng lưới vệ tinh và truyền thông số, các hệ thống NC3 trở nên dễ bị nhiễu loạn bởi chiến tranh mạng, tấn công giả mạo, deepfake, hoặc đơn giản là lỗi kỹ thuật. Vụ tấn công mạng SolarWinds năm 2020 làm lộ thông tin của nhiều cơ quan chính phủ Mỹ đã cho thấy mức độ mong manh của những “hạ tầng tối thượng” này. Trong bối cảnh ấy, nguy cơ chiến tranh hạt nhân không còn đến từ những toan tính cố ý, mà đến từ chính hệ thống kỹ thuật: sai sót phần mềm, lỗ hổng bảo mật, tấn công mạng hoặc đơn giản là một lỗi phân tích của thuật toán. Giáo sư Caitlin Talmadge nhận định: “AI không chỉ làm chiến tranh hạt nhân dễ xảy ra hơn. Nó làm cho chiến tranh trở nên không thể kiểm soát”. Và khi điều đó xảy ra, hệ quả không còn nằm trong giới hạn một quốc gia hay một khu vực mà mang tính chất toàn cầu, vượt khỏi mọi tính toán truyền thống.

Điều đáng ngại hơn cả là hệ thống kiểm soát vũ khí toàn cầu lại đang bị xói mòn. Hiệp ước NEW START, thỏa thuận cuối cùng giữa Mỹ và Nga về giới hạn vũ khí chiến lược, sẽ hết hiệu lực vào năm 2026, và hiện không có dấu hiệu nào cho thấy hai bên sẽ gia hạn hoặc thay thế bằng một hiệp ước mới. Các diễn đàn như Hội nghị Giải trừ vũ khí của Liên hợp quốc thường xuyên rơi vào bế tắc do chia rẽ chiến lược, và cho đến nay, chưa một hiệp định quốc tế nào đề cập cụ thể đến việc kiểm soát AI trong lĩnh vực vũ khí hủy diệt hàng loạt. Khoảng trống pháp lý này đang tạo ra một “vùng xám chết người”, nơi các cường quốc có thể âm thầm phát triển AI quân sự mà không bị ràng buộc bởi bất kỳ nguyên tắc đạo lý hoặc cơ chế giám sát quốc tế nào. Trong khi các hệ thống chính trị vẫn loay hoay tìm cách đối phó với những khủng hoảng ngắn hạn, thì giới khoa học đã bắt đầu gióng lên hồi chuông cảnh báo.

Năm 2021, Quốc hội Mỹ giao cho Viện Hàn lâm Khoa học Quốc gia (NAS) thực hiện một nghiên cứu toàn diện về tác động khí hậu hậu chiến tranh hạt nhân. Báo cáo cho thấy: phần lớn hậu quả nghiêm trọng không đến từ vụ nổ, mà đến từ những hệ quả kéo dài như mất mùa, đói kém, sụp đổ hệ sinh thái và bất ổn xã hội toàn cầu. Đây không còn là một mô hình giả định, mà là kết quả của hàng chục mô phỏng khí hậu bằng dữ liệu thực tế, với độ chính xác ngày càng tăng.

Thế nhưng, bất chấp giá trị khoa học vượt trội, những nghiên cứu này vẫn chưa được tích hợp đầy đủ vào tư duy chiến lược. Chính sách quốc phòng vẫn vận hành theo logic răn đe cũ: kẻ mạnh sẽ không bị tấn công nếu họ đủ sức hủy diệt.

Nhưng trong kỷ nguyên của AI, nơi quyết định có thể được đưa ra bởi một thuật toán học sâu trong vài giây, logic ấy không còn an toàn nữa. Cần phải có một “hiệp ước đạo lý mới” cho nhân loại: nơi AI, nếu không thể ngăn chặn, thì chí ít cũng phải được kiểm soát chặt chẽ bằng khung pháp lý quốc tế, minh bạch hóa trong các chính sách quân sự, và tách biệt hoàn toàn khỏi khả năng kích hoạt vũ khí hạt nhân.

Điều đáng sợ nhất về học thuyết “mùa Đông hạt nhân” không phải là cái chết đến ngay lập tức mà là sự chậm rãi, đau đớn, không thể đảo ngược của một hành tinh bị nhấn chìm trong tàn tích của sai lầm công nghệ. Và điều đáng sợ hơn là: lần này, sai lầm đó có thể đến từ một hệ thống tự học, không minh bạch, được lập trình để phản ứng thay vì suy nghĩ.

Chúng ta đang sống trong thời khắc mà một cỗ máy có thể “hiểu nhầm” một tín hiệu radar và quyết định số phận hàng tỉ người chỉ trong vài giây. Nhân loại, vì thế, không còn có thể viện cớ cho sự ngây thơ hay thiếu hiểu biết. Không thể tiếp tục hành động như thể hậu quả sẽ đến “vào cuối thế kỷ này”, khi thực tế là: chỉ cần một nút bấm sai lầm, toàn bộ lịch sử có thể bị xóa sạch trong một sáng mùa Đông không có Mặt trời.