Trí Uẩn - Trò chơi đời người
Trong căn phòng nhỏ (phía ngoài đã được cho thuê làm hàng nhang đèn) trên phố Phùng Hưng (Hà Nội), có một người đàn bà im lặng tuyệt đối, lưu giữ những kỷ vật của ông, nhà cách mạng Nguyễn Trí Uẩn, đồng thời cũng là cha đẻ của trò chơi Trí Uẩn. Ca phẫu thuật vòm họng đã triệt tiêu khả năng nói của bà. Nhưng những tư liệu về trò chơi Trí Uẩn được bà cất giữ cẩn thận. Căn phòng không rộng, chỉ hơn 10m2. Nhưng nó đã từng là nơi cư ngụ của hơn 10 con người.
Anh Nguyễn Trí Hùng, con trai ông nói: "Ngày đó bố tôi rất nghèo. Ông làm việc ở Xunhasaba và hầu hết thời gian ngoài hành chính ông dành cho việc phát triển trò chơi Trí Uẩn. Và những bộ sách trò chơi của ông được tái bản và bán liên tục. Và ông đã đi đăng ký bản quyền. Nó là thứ nuôi sống cả một gia đình đông con như gia đình tôi. Ngày đó nhà tôi không bao giờ đóng cửa, vì quá chật và cũng chẳng có tài sản gì để trộm có thể lấy được. Buổi tối, trước khi đi ngủ, mấy anh em lau sạch sàn nhà, trải chiếu và nằm kề bên nhau, kín hết cả căn nhà".
Trí Uẩn, hiểu đơn giản là một trò chơi để rèn luyện trí tưởng tượng và sáng tạo của con người. Từ những miếng ghép cố định được thiết kế theo những tiêu chuẩn giản đơn hết mức, người chơi có thể suy nghĩ và tưởng tượng, để ghép thành nhiều hình khác nhau. Một trái tim nhưng có thể ghép theo 28 cách khác nhau, một quả tạ có thể lên tới 88 cách ghép. Và Trí Uẩn có sức gợi mở lớn là không có bất cứ giới hạn nào với người chơi, miễn là có đủ tư duy logic và có sự sáng tạo. Thế nên, những hình mới được tạo nên từ 7 miếng ghép là không ngừng. Mỗi người có thể tự sáng tạo cho mình những cách ghép hình khác nhau, tạo cho mình những hình mới.
Cuốn sách nhỏ bằng bàn tay, được lưu tại Thư viện quốc gia có tên "Trí Uẩn" in năm 1959, đã có rất nhiều bạn đọc phản hồi và được ghi lại. "Từ năm 1945 tôi là học sinh đã chơi Evereto. Trò chơi này giải trí và vui, giúp cho tôi tính toán nhanh và chính xác. Thiếu nhi, học sinh cũng như người lớn chơi rất tốt" - lời của một người lính tên Lê Khắc Thường, tỉnh Thái Nguyên. Nghĩa là từ những năm 1940, Trí Uẩn đã được khai sinh. Và hơn nửa thế kỷ qua, nó vẫn tiếp tục phát triển, dù thăng trầm, dù bị những trò chơi hiện đại làm cho chìm khuất, nhưng giá trị của Trí Uẩn vẫn còn nguyên vẹn.
Cái tên của trò chơi Trí Uẩn, theo lời anh Nguyễn Trí Hùng, là do Bác Hồ đặt. Khi hoà bình lập lại, Bác Hồ và phái đoàn của Đảng và Chính phủ ta đi thăm một số nước, đã mang bộ đồ chơi này làm quà tặng và tên của chính tác giả Trí Uẩn được lấy làm tên trò chơi. Sau 18 lần xuất bản, năm 1974, ông cho ra đời 2 tác phẩm mới của trò chơi Trí Uẩn là "Việt Nam kiên cường" và "Đông Dương quật khởi". "Việt Nam kiên cường" đã được in 5 vạn bản vào 1974 (còn "Đông Dương quật khởi" đã không được in do điều kiện thời đó). Trò chơi Trí Uẩn đã được coi là một trong những trò chơi "độc nhất vô nhị", được bắt đầu từ một tình thế khắc nghiệt của cuộc sống và đã là thú giải trí gần như duy nhất của nhiều thế hệ thanh, thiếu niên Việt Nam suốt thời chiến tranh. Trí Uẩn đã đi vào dân gian cùng trò chơi của mình. Tháng 3/1984, ông đã được đài truyền hình giới thiệu về những trò chơi của mình.
Ông Nguyễn Chiến Thắng, người con cả của nhà cách mạng Nguyễn Trí Uẩn đã kể khá chi tiết về xuất xứ của trò chơi Trí Uẩn. Tháng 5/1940, Nguyễn Trí Uẩn bị Pháp bắt đi an trí ở Thanh Ba, Phú Thọ. Và được sự đồng ý của đồng chí Lương Khánh Thiện, lãnh đạo Xứ ủy của Đảng lúc bấy giờ, ông đã trốn về Hà Nội hoạt động bí mật. Lúc này địch khủng bố trắng, mật thám nhan nhản khắp nơi lùng sục. Vì thế rất nhiều ngày không thể ló mặt ra ngoài, Nguyễn Trí Uẩn phải ẩn náu trên gác bếp 42 phố Huế - Hà Nội. Trong lúc buồn bực, tù túng, ông tìm cách giải trí bằng cách cắt các miếng bìa ra để chắp hình. Sau nhiều phương án tác giả đã tìm ra cách cắt 7 quân từ 1 hình chữ nhật có chiều 8cm x 10cm. Từ 7 quân có cấu trúc hình học rất hợp lý, tác giả nhanh chóng sáng tác ra nhiều hình rất đẹp, rất giống và trở thành một hình thức giải trí rất tốt.--PageBreak--
Cuối năm ấy, vì hoàn cảnh kinh tế khó khăn, Nguyễn Trí Uẩn đã nhờ một người bạn, là chủ nhà in Quang Hoa ở số 66 phố Sinh Từ, in số hình mà ông cắt ghép được từ những mảnh bìa vụn, rồi ký gửi ở các tiệm hàng xén và hiệu sách. Ông lấy tên trò chơi là Evereto, tên đỉnh Everest. Sau một tháng, ông thu về 49 đồng, tương đương hơn một tấn gạo, sau 3 tháng ông thu được 500 đồng. Ông mở cuộc thi trên báo "Tin mới" và trò chơi chắp 7 miếng thành ngàn hình nhanh chóng được lan truyền trong giới học sinh.
"Hè năm 1941, thạc sĩ toán học Brachet (người Pháp) mua 1 hộp Evereto tại Cửa hàng số 9 phố Cửa Nam về chơi, có một số hình ông không chắp được, tính toán cũng không ra, ông đòi đối chất với tác giả. Qua trao đổi, Nguyễn Trí Uẩn đã nhờ cháu Mô, 7 tuổi, con ông Hiền, chủ hiệu chắp cho ông xem, ông rất thán phục nên giới thiệu thêm nhiều bạn bè người Pháp đến mua. Trò chơi Evereto trở nên nổi tiếng, các hiệu buôn lớn ở Hà Nội như Taupin, Chaffanjon, Ideo, Lucia (Godart) cũng đến buôn hàng đồ chơi này tại số 9 phố Cửa Nam" - ông Nguyễn Chiến Thắng kể lại.
Đến năm 1942, trò chơi Evereto đã giúp Trí Uẩn mở được một xưởng thợ và cửa hàng riêng tại 101 Hàng Đào, Hà Nội và các tiệm buôn Sài Gòn thời đó như Nguyễn Văn Nhiên (phố Grandiere), Léon Ferillet, Portail, Lucien Berthet, Imprimerie le Progrès (phố Catinat). Và đến cuối năm 1942, cũng theo ông Thắng, thì tại Foire-Exposition (Sài Gòn) mỗi ngày Evereto tiêu thụ được khoảng 2.000 hộp bán lẻ, 18.000 hộp bán buôn. Chỉ trong một tháng đã thu được 600.000 đồng (giá gạo lúc này là 3,9 đồng/tạ).
Cuộc đời của Trí Uẩn trước tiên là gắn với Báo "Cứu quốc". Khi ấy, ông là một trong những người đầu tiên thực hiện tờ báo và về sau, đến tận khi nghỉ hưu, ông cũng làm việc trong ngành xuất bản. Anh Hùng nhớ lại, ngoài giờ làm việc ở cơ quan, ông chủ yếu loay hoay với những miếng ghép để sáng tác thêm những hình mới. Ông đã ghép ra hàng ngàn bức hình đẹp. Với 7 quân Trí Uẩn, ông ghép đủ 10 chữ số và 24 chữ cái, ghép hình tượng Các Mác, Lênin, minh họa được 18 bài thơ của La Fontaine. Còn ông Chiến Thắng kể trên blog của mình: "Ít ai biết đến trò chơi Trí Uẩn đã nuôi sống nhiều đồng chí hoạt động bí mật trong lòng Hà Nội những ngày tiền khởi nghĩa tháng tám, cung cấp giấy để in Báo "Cứu quốc", Báo "Cờ giải phóng", in Báo "Khởi nghĩa" và nhiều truyền đơn bí mật ngay trong lòng Hà Nội".
Trong cuộc đời hoạt động cách mạng của Nguyễn Trí Uẩn, đã có những thăng trầm. Và trong đời riêng, ông cũng không gặp nhiều may mắn. "Cha tôi lận đận đường vợ chồng, đến mẹ tôi là người vợ thứ ba mới ở với ông tới khi đầu bạc răng long. Hai người mẹ trước của chúng tôi đều theo cách mạng, là hai nữ liệt sỹ. Đến mẹ tôi là người vợ thứ ba. Thành ra đông con. Và vì thế cuộc sống càng gieo neo hơn. Vậy mà cụ vẫn quyết liệt với những trò chơi của mình. Khi ông nghĩ ra một bộ trò chơi mới sau Trí Uẩn, ông đã cầm cả căn nhà duy nhất của gia đình để tìm cách bảo vệ giá trị của những nghiên cứu của mình và tìm cách in chúng dưới tên sách "Cầu phương hình tròn". Đến nay, "Cầu phương hình tròn" vẫn còn là một ẩn sổ đối với những nhà nghiên cứu toán học. Rất có thể, nó sẽ là một nghiên cứu giá trị lớn" - anh Trí Hùng nói.
Thời gian đã làm cho trò chơi Trí Uẩn đi vào những nốt trầm. Và đã có khi tưởng như bị quên lãng. Nhưng rồi một ngày, người ta thấy xuất hiện những bài báo giới thiệu về trò chơi Trí Uẩn do một người khác thực hiện. Bà Nguyễn Bạch Ngọc, con gái nhà cách mạng Nguyễn Trí Uẩn tâm sự, khi bà làm hiệu trưởng một trường tiểu học, có một đơn vị thiết bị trường học đến giới thiệu trò chơi Trí Uẩn và đề nghị bà mua cho học sinh. Khi ấy, bà thực sự ngỡ ngàng! Thì ra Trí Uẩn vẫn còn lưu truyền trong dân gian và người ta đã làm sai lệch nó đi rất nhiều. Những miếng ghép được làm cẩu thả. Những hướng dẫn vội vàng.
"Cha tôi mất từ năm 1995, nhưng di sản mà ông để lại thì chúng tôi phải làm cho đàng hoàng. Phục dựng lại trò chơi này, hoàn toàn không có ý định kiếm tiền, chúng tôi chỉ muốn nó được trả lại đúng giá trị mà thôi. Chúng tôi đang kết hợp với NXB Kim Đồng biên soạn lại bộ sách về Trí Uẩn" - anh Hùng nói. Trí Uẩn, một trò chơi nhỏ, nhưng ẩn sau nó là cả một hành trình dài của sự sống và lòng kiên trì vô bờ bến. Nó được sinh ra từ một nơi tù túng, và chính nó đã giúp chủ nhân của mình giải thoát những giai đoạn khó khăn, vật vã trong cuộc đời. Đời người thì rất dài. Và những khi buồn, ông lại tựa vịn vào những mảnh ghép ấy. Trò chơi của cuộc đời ông…