Hành trình trở lại của hai bức phù điêu nổi tiếng Đông Dương

Ngược dòng lịch sử trăm năm

Theo nghiên cứu đã được công bố năm 2019 của TS Phạm Long, nhà nghiên cứu mỹ thuật, 2 bức phù điêu "Nông nghiệp" và "Ngư nghiệp" là tác phẩm điêu khắc được các giáo sư và học sinh của Trường Mỹ thuật Đông Dương thực hiện vào khoảng thời gian năm 1929 -1930. Theo ông Phạm Long: "Các tác phẩm này từng gây tiếng vang lớn tại Triển lãm Thuộc địa Quốc tế ở Paris năm 1931, khẳng định sự thành công bước đầu của Trường Mỹ thuật Đông Dương dưới sự dẫn dắt của họa sĩ Victor Tardie - hiệu trưởng, người sáng lập ngôi trường và có công lớn trong việc hồi sinh và phát triển nền mỹ thuật Việt Nam hiện đại...".

Khi những hình ảnh thực tế đầu tiên về 2 bức phù điêu Đông Dương được TS Phạm Long công bố đã gây xúc động mạnh cho những người yêu mỹ thuật và quan tâm đến di sản không chỉ bởi sự độc đáo, quý giá của nó mà còn bởi "hoàn cảnh" khi đó 2 tác phẩm đặc biệt này đang bị "mắc kẹt" giữa 2 bức tường.

Trên Tạp chí Mỹ thuật (tháng 9 & 10/2024) đã in bản dịch toàn văn một tư liệu quan trọng hiện được lưu giữ tại Thư viện Lịch sử nghệ thuật quốc gia (INHA) của Pháp ở Paris gồm 10 trang viết tay của Victor Tardieu - nhà sáng lập và là hiệu trưởng đầu tiên của Trường Mỹ thuật Đông Dương (do Andrea Trần - Phạm Long dịch) với nội dung: "Báo cáo về triển lãm của Trường Mỹ thuật Đông Dương tại Đấu xảo Quốc tế ở Paris năm 1931". Trong báo cáo nêu rõ: "Ở đây, công bằng mà nói, các nhà điêu khắc với số lượng ba người đã có một nỗ lực đáng kể. Bức phù điêu lớn được thực hiện hoàn toàn tại Hà Nội, trang trí gian trưng bày của Trường Mỹ thuật tại Đấu xảo, bao gồm 4 tấm do các sinh viên sau thực hiện: Vũ Cao Đàm - Các sĩ phu và quan lại; Lê Tiến Phúc - Đường phố, các thương gia; Georges Khánh - Nông nghiệp; Georges Khánh - Ngư nghiệp". Cũng theo tài liệu này, 4 bức phù điêu hợp lại trang trí trong Gian Lớn tại triển lãm với chiều cao 2 mét và độ dài 39 mét và được Hiệu trưởng Victor Tardieu coi là "tượng trưng cho Đông Dương". 

Không rõ sau triển lãm này, 4 bức phù điêu trang trí gian trưng bày của Trường Mỹ thuật Đông Dương tại Đấu xảo ở Pháp năm 1931 có hành trình như thế nào. Chỉ biết rằng, phiên bản của 2 trong số 4 bức phù điêu đã được gắn lên bức tường mặt ngoài của ngôi nhà Trường Mỹ thuật Đông Dương cũ, xưa là phố Reinach, đến năm 1944 đổi tên là phố Victor Tardieu (sau này là Trường Mỹ thuật Việt Nam và tên phố là phố Trần Quốc Toản). Trên bức tường này, hiện vẫn còn dấu tích 2 "ô trống" tương ứng với kích thước của 2 bức phù điêu "Nông nghiệp" và "Ngư nghiệp" đã được gắn lên tường, còn 2 bức "Các sĩ phu và quan lại" của Vũ Cao Đàm và "Đường phố, các thương gia" của Lê Tiến Phúc thì hiện không tìm thấy dấu tích.

Theo nhà nghiên cứu mỹ thuật Phạm Long, hình ảnh sớm nhất về 2 bức phù điêu "Nông nghiệp" và "Ngư nghiệp" còn được lưu giữ đến ngày nay, có lẽ là khi nó xuất hiện trong tấm ảnh Hiệu trưởng Victor Tardieu và các giáo sư Trường Mỹ thuật Đông Dương nghênh đón Hoàng đế Bảo Đại và các quan khách tại cổng Trường, số 102 phố Reinach vào tháng 12/1933.

Vào những năm 1960, phố Trần Quốc Toản đoạn từ Yết Kiêu đến Lê Duẩn được giao cho Bộ Công an quản lý. Vừa qua, công trình xây dựng trụ sở mới của Bộ Công an đã hoàn thành, đoạn phố này được Bộ Công an bàn giao cho TP Hà Nội và đã mang tên mới là phố Hàng Lọng. Do đó, hiện nay công chúng đi qua đoạn phố này sẽ được chiêm ngưỡng 2 bức phù điêu độc đáo có tuổi đời gần 100 năm, gắn với những biến thiên của lịch sử dân tộc cũng như nền mỹ thuật Việt Nam. Việc tu bổ hai bức phù điêu có tính di sản này chính là đưa chúng về vị trí xứng đáng trong lịch sử của mỹ thuật Việt Nam, đồng thời góp phần tri ân những người thầy, thế hệ đi trước đã đặt nền móng cho nền mỹ thuật Việt Nam đương đại.

Lan tỏa giá trị đặc biệt của di sản

Với những giá trị đặc biệt về mỹ thuật cũng như lịch sử, hiện tại,  dự án "Tu bổ hai bức phù điêu ngoài trời tại phố Hàng Lọng, phường Cửa Nam" được các chuyên gia, nghệ sĩ, họa sĩ, nhà điêu khắc tên tuổi của mỹ thuật Việt Nam đương đại hết sức quan tâm. Đây cũng là kết quả của quá trình nghiên cứu công phu, tỉ mỉ của các họa sĩ, nhà nghiên cứu như TS Phạm Long, TS Trần Hậu Yên Thế, giám tuyển - họa sĩ Nguyễn Thế Sơn… và được thực hiện bởi nhà điêu khắc Trần Quốc Thịnh cùng các cộng sự. Khi thực hiện dự án này, các chuyên gia đã phải tìm tòi, nghiên cứu kỹ lưỡng qua nhiều khâu như khảo sát, đánh giá thực trạng của hai bức phù điêu, đặc biệt là dấn ấn văn hóa Đông Dương thời kỳ đó...

Chia sẻ về dự án này, Giám tuyển - họa sĩ Nguyễn Thế Sơn cho biết: "Hai bức phù điêu Nông nghiệp và Ngư nghiệp là 2 trong 4 bức phù điêu Sĩ, Nông, Công, Ngư được các chuyên gia sáng tác cách đây gần 1 thế kỷ, mang đậm dấu ấn văn hóa Đông Dương. Việc phục hồi nguyên vẹn hai bức phù điêu có ý nghĩa lớn, đáp ứng mong mỏi của các thế hệ nghệ sĩ, họa sĩ, điêu khắc, kiến trúc sư. Dự án này còn cho công chúng được tiếp cận một tác phẩm mà qua đó người ta có thể nhìn thấy tầm vóc, sự sáng tạo từ gần 100 năm trước. Các tác phẩm phù điêu của các nhà điêu khắc, sinh viên thời kỳ đó đã tham gia triển lãm uy tín thế giới, đưa hình ảnh mỹ thuật Việt Nam giai đoạn đó đến với châu Âu, manh nha và tôn vinh vẻ đẹp của mỹ thuật Đông Dương. Giá trị của những tác phẩm ấy sau gần một thế kỷ vẫn được khẳng định và cần được lan tỏa mạnh mẽ đến đông đảo công chúng...".

Giám tuyển - họa sĩ Nguyễn Thế Sơn cũng đề cập tới khả năng nghiên cứu để tạo ra 2 phiên bản mới của 2 bức phù điêu "Các sĩ phu và quan lại" của Vũ Cao Đàm và "Đường phố, các thương gia" của Lê Tiến Phúc ở hai ô hiện vẫn còn để trống trên "bức tường di sản" của Trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam trên phố Hàng Lọng mới. Ông cho rằng, nếu có được 4 bức phù điêu "Sỹ - Nông - Công - Ngư" đầy đủ như dự định ban đầu của các họa sĩ Đông Dương những thế hệ đầu thì không gì tuyệt vời hơn, nhưng "Nếu không tìm thấy manh mối, có thể cân nhắc đến khả năng sáng tạo của các nhà điêu khắc đương đại để tạo nên một chỉnh thể, trong đó có sự kết nối từ quá khứ tới hiện tại…".

Là người theo đuổi việc tìm kiếm dấu tích 2 bức phù điêu Đông Dương "Nông nghiệp" và "Ngư nghiệp" trong nhiều năm liền, TS Phạm Long vui mừng chia sẻ: "Dự án tu bổ hai tấm phù điêu tại Trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam trên phố Hàng Lọng không chỉ đơn thuần là việc sửa chữa một công trình cũ, mà còn mang nhiều ý nghĩa sâu sắc, góp phần vào mục tiêu phát triển Hà Nội thành một thành phố công nghiệp sáng tạo văn hóa và thủ đô vì hòa bình. Điều này không chỉ giữ gìn giá trị lịch sử của công trình có tuổi đời gần trăm năm, mà còn nhắc nhở chúng ta về tầm quan trọng của việc tôn vinh và bảo vệ các di sản, đặc biệt trong bối cảnh tốc độ đô thị hóa nhanh chóng. Dự án này là minh chứng sống động cho việc Hà Nội không chỉ là thành phố của các di tích lịch sử, mà còn là một trung tâm văn hóa quốc tế, nơi các giá trị văn hóa được tôn trọng và lan tỏa...".