Hiểm họa lâu dài từ rác điện tử

• Lợi - hại rác điện tử

Trung Quốc là quốc gia có lượng rác thải điện tử nhiều nhất so với nước khác trong khu vực. Các thiết bị điện và điện tử không thể luôn được tái chế hay loại bỏ đúng cách. Thay vào đó, RĐT thường bị chất đống rồi đốt bỏ, hoặc ngâm trong a xít để chiết xuất kim loại quý bên trong. Những cách xử lý này có thể làm ô nhiễm nước và không khí, về lâu dài dẫn đến các vấn đề ung thư, sảy thai, vô sinh cho những công nhân bị phơi nhiễm, khí thải hoặc tham gia tách lọc các hợp chất từ RĐT.

Chỉ trong hai năm qua, 16 triệu tấn RĐT vừa chứa nguyên liệu độc hại, vừa có giá trị được tạo ra, song hành với hiện trạng này là Trung Quốc và các nước châu Á khác đã và đang tái chế nhiều loại sản phẩm điện tử bỏ đi từ những quốc gia giàu có trong các khu sản xuất thô sơ và thiếu an toàn. Theo thống kê từ tổ chức phi chính phủ Basel Action Network, 40% máy in và màn hình máy tính cũ còn ở lại Mỹ, trong khi 60% còn lại hầu như được nhập khẩu bất hợp pháp sang châu Á.

Không dừng tại đó, nguồn RĐT ở Trung Quốc cũng tăng gấp đôi từ năm 2010 đến năm 2015. Riêng trong năm 2015, có 6,7 triệu tấn sản phẩm bỏ đi bao gồm tivi, điện thoại di động, máy tính, màn hình, đồ chơi điện tử và các thiết bị tiện ích khác nằm chất đống thành núi ở các bãi RĐT.

Các nhà kinh tế và nghiên cứu xã hội cho rằng, sự gia tăng nhanh chóng mặt của RĐT ở các nước châu Á, nhất là Trung Quốc, không chỉ có nguyên nhân từ việc bùng nổ dân số mà còn do số lượng người thuộc tầng lớp trung lưu đang tăng nhanh, họ có đủ khả năng chi trả cho nhiều sản phẩm khác nhau tất yếu dẫn đến gia tăng về nhu cầu.

Ông Ruediger Kuehr, người đứng đầu nhóm nghiên cứu của Đại học Liên Hiệp Quốc cho biết: “Thu nhập tăng cộng với việc ngày càng nhiều sản phẩm điện tử tiện ích “tuổi thọ ngắn” ra đời như điện thoại di động (ĐTDĐ) khiến cho tình trạng này gia tăng ở châu Á. Mặt khác, thị trường mặt hàng điện tử ở Trung Quốc khá phát triển đồng nghĩa với việc nhiều người sẽ sở hữu nhiều hơn một sản phẩm điện tử, nên họ có xu hướng thay đổi nhiều loại sản phẩm khác nhau”.

Theo Cơ quan Môi trường châu Âu (EEA), lượng RĐT thải ra trên thế giới là khoảng 40 triệu tấn/năm và loại rác thải này tăng nhanh gấp 3 lần so với các loại rác khác. Lượng tiêu thụ loại sản phẩm này liên tục gia tăng, đặc biệt là ở các nước đông dân và đang phát triển nhanh như Trung Quốc và Ấn Độ.

Năm 2008, số lượng người sử dụng ĐTDĐ trên thế giới đạt 2 tỷ, trong đó chỉ riêng ở Trung Quốc, số ĐTDĐ mới bán ra đã lên đến... 150 triệu chiếc. Số các loại sản phẩm điện tử khác như máy tính, ti vi, máy chơi điện tử... bán ra cũng tăng từ 10% - 400% mỗi năm.

Đến năm 2010, trong tổng số 710 triệu máy tính mới sản xuất trên thế giới, 178 triệu là ở Trung Quốc và 80 triệu ở Ấn Độ. Ngoài ra, do công nghệ thay đổi liên tục, vòng đời của các thiết bị điện tử sẽ ngắn hơn, vì thế, RĐT sẽ nhiều hơn. Chẳng hạn, theo Chương trình Môi trường của Liên Hợp Quốc (UNEP), vòng đời của một chiếc máy tính đã giảm từ 6 năm (năm 1997) còn 2 năm (năm 2005); còn vòng đời của một chiếc ĐTDĐ là dưới 2 năm.

Jason Linnell, Giám đốc Trung tâm quốc gia về Tái chế RĐT tại Mỹ (một tổ chức phi lợi nhuận), cho rằng sự gia tăng RĐT là khó có có thể đo đếm, và các quốc gia châu Á không ước lượng được được hậu quả của nó. Hiện tại, các quốc gia tại châu Mỹ và châu Âu tạo ra RĐT nhiều gấp 4 lần so với RĐT ở châu Á, nhưng đa số “rác” này lại được được xuất khẩu sang các quốc gia nghèo hơn. Do thiếu cơ sở hạ tầng, các loại RĐT không được tái chế an toàn như mong đợi, dẫn đến hậu quả nghiêm trọng về môi trường và y tế cho người dân nghèo.

Các nước đang phát triển với tốc độ nhanh hiện nay như Trung Quốc, Ấn Độ... có nhu cầu sử dụng các thiết bị tin học và điện tử công nghệ cao rất lớn. Quy mô sản xuất trong nước không đáp ứng được nhu cầu của đông đảo người dân nên việc nhập khẩu rác điện tử là việc tất yếu.

Cần nhớ rằng, khoảng cách giàu nghèo ở Trung Quốc rất lớn. Năm 2013, số lượng triệu phú ở Trung Quốc là 2,4 triệu người và đến năm 2015, con số này tăng gấp đôi.Trong khi đó, hơn 85 triệu người Trung Quốc có thu nhập dưới 1,25$/ngày, theo ông Zheng Wenkai, Phó Chủ nhiệm Văn phòng Phát triển Chính phủ Trung Quốc cho biết.

Các nước công nghiệp phát triển với việc xuất khẩu rác điện tử được coi là việc làm “cải thiện công bằng xã hội” khi những người dân ở nước nghèo được chuyển giao các tiện ích điện tử, máy tính, điện thoại như ở nước giàu. Mặt khác, các nước giàu né tránh mọi trách nhiệm xã hội đối với vấn đề RĐT và người dân các nước này vẫn duy trì thói quen tiêu dùng không bền vững: sử dụng nhiều thiết bị điện tử và thay đổi liên tục công nghệ theo thị hiếu tiêu dùng. RĐT từ các nước công nghiệp được nhập vào các nước nghèo với giá rất rẻ và thông qua nhiều con đường.

Ngay cả khi đã có luật cấm nhập khẩu RĐT, các nước nghèo vẫn rất khó khăn trong việc hạn chế lượng RĐT nguy hại vào nước mình. Thêm vào đó, lượng RĐT với các linh kiện cũ kỹ bị thải hồi không tận thu vào việc gì sẽ làm tăng chi phí xử lý tại các nước nghèo và cách giải quyết phổ biến là chất đống và đổ chung ra bãi rác sinh hoạt hoặc đổ ra sông hồ. Đây là cách giải quyết tiềm ẩn rất nhiều rủi ro cho cộng đồng vì trong bo mạch của điện thoại di động, tivi, màn hình máy tính, máy in... là những thứ chứa chất các chất độc hại như thủy ngân và chì.

Người dân ở nước nghèo sẽ được sử dụng đồ điện tử với giá rẻ hơn trước do nguồn nhiên liệu linh kiện từ RĐT có thể lấy được rất lớn. Một bộ phận người dân tại các nước nghèo có thêm sinh kế mới đó là thu gom, tận thu và tái chế một phần các loại linh kiện điện tử. Điển hình là thành phố  Guiyu, tỉnh Quảng Đông của Trung Quốc là bãi RĐT (e-waste) lớn nhất thế giới. 5.500 doanh nghiệp tham gia xử lý khoảng 681.000 tấn phế thải từ máy tính, điện thoại di động và các thiết bị khác. Linh kiện thu gom được tái sử dụng trong những sản phẩm mới bán trên thị trường.

Theo các website của địa phương, khu vực này tháo dỡ 1,5 triệu pound (cân nặng Anh, 1 pound = 450g) máy tính, điện thoại di động và các thiết bị loại thải trong một năm.

“Ngành công nghiệp chân rết” này thuê dụng hàng chục nghìn người, phần lớn trong số họ là các xưởng gia đình nhỏ. Mỗi tấn phế thải linh kiện chứa lượng vàng nhiều gấp 17 lần so với một tấn quặng kim loại quý này và 40 lần so với đồng. Mỗi công nhân ở đây được trả 2 - 4 USD cho việc phân loại, tháo rời hoặc phá hủy các bộ phận. Các doanh nghiệp thu mua RĐT về để khai thác chì, vàng, đồng và nhiều kim loại khác nằm ở bảng mạch, hệ thống dây điện, chip và nhiều thiết bị điện tử khác. 80% số RĐT này có nguồn gốc từ nước ngoài, bao gồm cả Mỹ.

Việc kinh doanh RĐT đã đóng góp cho thành phố 75 triệu USD mỗi năm. Trong các sản phẩm bạn đang dùng, biết đâu có linh kiện thu gom này, chả thế mà hàng điện tử Trung Quốc nhiều thứ rẻ nhưng mau hỏng. Mặt trái của sự thịnh vượng từ RĐT là ô nhiễm môi trường, đặc biệt là tro than đá (người ta dùng than để xử lý RĐT) được đổ xuống sông và kênh của thành phố làm ô nhiễm các giếng nước và mạch nước ngầm.

Theo Silicon Valley Toxics Coalition (SVTC), một tổ chức bảo vệ môi trường có trụ sở ở San Jose (California, Mỹ), RĐT có thể làm rò rỉ những chất độc chứa trong chúng như chì, thủy ngân và cadmium vào nước và không khí. Một chiếc máy tính bình thường có thể có tới hơn 300 loại chất hóa học có hại cho cơ thể, trong đó có thể chứa 1,8 - 3,8kg chì - một số lượng có thể gây nguy hại cho cả một cộng đồng nếu chúng bị thải ra môi trường.

Trên PBC hoặc mối hàn nối của các linh kiện và CPU... cũng có rất nhiều chì. Kể cả khi được đưa vào các trung tâm tái chế RĐT, những rủi ro vẫn cận kề. Tại các trung tâm thường ở ngoài trời này, công nhân sẽ tháo rời các bộ phận để tái chế và vứt những phần không thể tái chế thành đống trong những bãi rác lộ thiên. Hậu quả là môi trường và sức khỏe người lao động bị ảnh hưởng.

Tại các trung tâm xử lý RĐT ở các nước đang phát triển, hầu hết người lao động sử dụng các cách thức truyền thống: dùng búa, đèn xì và tay trần để lấy kim loại, thủy tinh và các chất liệu có thể tái chế khác. Tình trạng ô nhiễm RĐT khiến tỷ lệ trẻ em ở Guiyu bị nhiễm chì rất cao. Đây cũng là nơi có lượng dioxin gây ung thư cao nhất thế giới và tỷ lệ phụ nữ sảy thai khá cao.

Trong suốt một thời gian dài, Trung Quốc chưa hề có pháp lệnh đối với chất độc hại trong các sản phẩm điện tử. Các sản phẩm điện tử nhập khẩu, tiêu thụ trong nước không hề bị ràng buộc bởi các quy định về hàm lượng chất độc hại. Mãi cho tới tháng 3-2007, các cơ quan liên quan như Bộ Thông tin, Cục Bảo vệ môi trường... mới chính thức ban bố "Biện pháp quản lý khống chế ô nhiễm từ các sản phẩm điện tử".

Theo đó, các sản phẩm điện tử sản xuất buộc phải dán nhãn chỉ rõ có hay không độc chất trong sản phẩm; nếu trong sản phẩm không có chất độc hại thì dán ký hiệu “e” màu xanh lá cây; nếu sản phẩm có chất độc hại thì phải dán ký hiệu cảnh báo màu vàng cam trên sản phẩm, đồng thời ghi chú tên gọi, hàm lượng của nguyên tố có độc đó, thời hạn sử dụng và thời điểm bắt buộc hủy bỏ sản phẩm. Nhưng giới chức Trung Quốc mới chỉ yêu cầu các doanh nghiệp "thể hiện rõ" 6 loại chất độc hại trong các sản phẩm điện tử, chứ chưa có quy định kiểm tra, xử phạt cụ thể.