Hải quan tiếp tục khẳng định vai trò "người gác cửa nền kinh tế"

Hải quan Việt Nam không chỉ góp phần bảo vệ chủ quyền, an ninh quốc gia mà còn đồng hành thúc đẩy thương mại, hội nhập, khẳng định vị trí quan trọng trong tiến trình phát triển đất nước.

Ngay sau ngày Độc lập, ngày 10/9/1945, Bộ trưởng Bộ Nội vụ Võ Nguyên Giáp đã ký Sắc lệnh số 27-SL thành lập Sở Thuế quan và Thuế gián thu. Đây là một trong những cơ quan đầu tiên được thành lập trong chính quyền cách mạng non trẻ, với mục đích thiết lập chủ quyền thuế quan quốc gia, kiểm soát hoạt động xuất nhập khẩu và tạo nguồn thu cho ngân sách. Sự kiện này đã khai sinh ngành Hải quan Việt Nam.

Trong giai đoạn 1945-1954, hệ thống tổ chức Hải quan được hình thành từ trung ương đến địa phương, đảm nhiệm thu thuế xuất nhập cảnh, thuế gián thu, kiểm soát hàng hóa qua biên giới, chống buôn lậu thuốc phiện và hàng hóa từ vùng tạm chiếm vào vùng tự do.

Từ năm 1954 đến 1975, bộ máy Hải quan được củng cố với Sở Hải quan Trung ương và các phân cục địa phương. Nhiệm vụ trọng tâm của ngành là quản lý hợp đồng xuất nhập khẩu, phát hiện tổn thất hàng hóa, thu thuế phi mậu dịch, tiếp nhận viện trợ và đấu tranh chống buôn lậu. Trong bối cảnh đất nước chia cắt và chiến tranh ác liệt, Hải quan vẫn kiên cường hoàn thành sứ mệnh quản lý kinh tế đối ngoại.

Sau ngày thống nhất đất nước năm 1975, Hải quan bắt đầu triển khai hoạt động trên phạm vi cả nước, từ tuyến biên giới phía Bắc đến Tây Nam, các cảng biển, sân bay quốc tế và các bưu cục ngoại dịch. Việc thống nhất quản lý theo ngành dọc được xác lập với Quyết định năm 1979, tạo cơ sở cho sự phát triển toàn diện.

Đặc biệt, năm 1984, Tổng cục Hải quan được thành lập trực thuộc Hội đồng Bộ trưởng, khẳng định vị thế là công cụ chuyên chính nửa vũ trang của Đảng và Nhà nước, có chức năng kiểm tra hàng hóa xuất nhập khẩu, thực thi chính sách thuế xuất nhập khẩu, chống hành vi vi phạm luật lệ hải quan và chống buôn lậu hàng hóa qua biên giới.

Bước sang thời kỳ đổi mới, năm 1990, Pháp lệnh Hải quan được ban hành, xác định chức năng quản lý nhà nước về hải quan. Năm 2001, Luật Hải quan được Quốc hội thông qua, thay thế Pháp lệnh, tạo nền tảng pháp lý quan trọng cho quản lý hiện đại. Giai đoạn này, hệ thống tổ chức từ Tổng cục đến cục và chi cục được kiện toàn, từng bước ứng dụng công nghệ, mở rộng chức năng giám sát đối với hàng hóa, phương tiện xuất nhập cảnh, tăng cường phòng chống buôn lậu.

Từ năm 2005 đến tháng 2/2025, cùng với việc sửa đổi, bổ sung Luật Hải quan, ngành Hải quan bước vào giai đoạn hội nhập sâu rộng. Tổng cục Hải quan được giao nhiệm vụ trọng tâm là kiểm tra, giám sát xuất nhập khẩu, tổ chức thu thuế, phòng chống buôn lậu, đồng thời là đầu mối thực hiện Cơ chế một cửa quốc gia và một cửa ASEAN. Hệ thống tổ chức gồm ba cấp, với 35 cục và 163 chi cục trên cả nước, đáp ứng yêu cầu quản lý trong điều kiện thương mại quốc tế ngày càng sôi động.

Từ tháng 3/2025, thực hiện chủ trương tinh gọn bộ máy, Tổng cục Hải quan được tổ chức lại thành Cục Hải quan trực thuộc Bộ Tài chính. Cơ cấu mới gồm ba cấp: Cục Hải quan, Chi cục Hải quan khu vực và Hải quan cửa khẩu hoặc ngoài cửa khẩu. Sau khi sắp xếp, toàn ngành giảm hơn một nửa số đầu mối, tương ứng 53,77%.

Đặc biệt, từ ngày 1/7/2025, 20 đơn vị Hải quan khu vực chính thức đi vào hoạt động. Đây là bước chuyển quan trọng, thể hiện quyết tâm cải cách tổ chức theo hướng "tinh – gọn – mạnh", phù hợp với yêu cầu phát triển của từng vùng, khu vực và địa phương, đồng thời tạo thuận lợi tối đa cho thương mại và hội nhập quốc tế.

Cùng với việc kiện toàn tổ chức, Hải quan Việt Nam luôn chú trọng xây dựng lực lượng trong sạch, vững mạnh. Trong nhiều năm, ngành đã đổi mới tuyển dụng công chức theo hướng công khai, minh bạch, thu hút được nhân lực chất lượng cao. Bên cạnh đó, viêc đào tạo, bồi dưỡng cán bộ được chú trọng, kết hợp học tập trong nước và quốc tế, ứng dụng mạnh mẽ công nghệ vào nghiệp vụ và quản lý hành chính.

Đội ngũ công chức hải quan ngày càng được rèn luyện để có trình độ chuyên môn sâu, liêm chính, tác phong chuyên nghiệp, làm chủ công nghệ hiện đại. Ngành cũng từng bước triển khai mô hình quản lý nguồn nhân lực dựa trên năng lực và vị trí việc làm, xây dựng hệ thống quản lý điện tử, tăng cường liêm chính hải quan.

Trong Chiến lược phát triển Hải quan đến năm 2030, mục tiêu lớn được đặt ra là xây dựng Hải quan Việt Nam chính quy, hiện đại, ngang tầm với các nước tiên tiến, đi đầu trong thực hiện Chính phủ số, hướng tới mô hình Hải quan thông minh. Hải quan Việt Nam không chỉ là lực lượng thực thi pháp luật ở cửa khẩu mà còn là cơ quan tạo môi trường kinh doanh minh bạch, công bằng, thúc đẩy thương mại và nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia.

Để đạt được mục tiêu đó, ngành xác định phải phát triển đội ngũ công chức tinh nhuệ, xây dựng cơ sở đào tạo hiện đại đạt chuẩn khu vực, tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin và hợp tác quốc tế.

Với 80 năm lịch sử, Hải quan Việt Nam đã chứng kiến và đồng hành cùng mọi chặng đường của dân tộc. Hải quan luôn hoàn thành sứ mệnh bảo vệ an ninh kinh tế, giữ vững biên giới quốc gia, đồng thời tạo thuận lợi thương mại.

Những đóng góp ấy đã được Đảng, Nhà nước ghi nhận bằng nhiều phần thưởng cao quý: Huân chương Hồ Chí Minh (1995, 2005), Huân chương Độc lập hạng Nhất (2015), Huân chương Lao động hạng Nhất (2019), nhiều Cờ thi đua của Chính phủ và các danh hiệu thi đua khác.

Trong hành trình mới, Hải quan tiếp tục khẳng định vai trò "người gác cửa nền kinh tế", xây dựng lực lượng chính quy – minh bạch – chuyên nghiệp, góp phần quan trọng vào sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc trong thời kỳ hội nhập quốc tế sâu rộng.