Đỏ mắt kiếm nhạc phẩm hay

• Người lính thi sĩ phía sau những nhạc phẩm nổi tiếng của nhạc sĩ Phạm Tuyên
• Lê Cảnh Nhạc - nhà thơ của những nhạc phẩm
• Nhạc phẩm "Chị tôi" của nhạc sĩ Trần Tiến đi vào… hội họa
• Người lính Tây Tiến và nhạc phẩm "Vì nhân dân quên mình"

Nhận định đó đâu phải là khó tính, khắt khe mà đúng sự thật. Hãy thử điểm lại, trong mươi năm trở lại đây, số lượng ca khúc khiến công chúng thích thú, truyền tụng là bao nhiêu? Có lẽ nghĩ mãi người ta cũng không dễ dàng khẳng định đó là bài nào, bởi vì có thể nhắc tới một số bài được coi là nổi tiếng, nhưng không phải mọi tầng lớp công chúng đều thích, nhất là những người có gu thẩm mĩ cao.

Ở đây, lại xin được trở lại một điều mà rất nhiều người ngộ nhận: Khái niệm về "nhiều người ưa thích". Lâu nay, trên các phương tiện truyền thông, nhất là truyền thanh, truyền hình thường hay xuất hiện cụm từ "Nhiều người ưa thích" để nói đến những tác phẩm, nghệ sỹ được một số người ái mộ. Nhưng đó chỉ là một bộ phận công chúng, chủ yếu là lớp trẻ ở thành thị.

Ví như một số "sao", rồi "ông hoàng", "bà hoàng" nhạc Việt hoặc một số nhạc sỹ sáng tác. Còn đại đa số người thưởng thức gồm đủ mọi tầng lớp xã hội, lứa tuổi, khu vực địa lý thì đã không để ý, thậm chí còn dị ứng khi thấy họ xuất hiện bởi cách trình diễn xa lạ với phong cách truyền thống, cách ăn mặc phản cảm, thái độ phục vụ chưa thực sự tôn trọng công chúng. Như vậy thì không thể gọi được là "nhiều người ưa thích" mà chỉ có thể nói là "một bộ phận công chúng" mà thôi.

Lại có người nhận xét: Những năm chiến tranh chống Pháp, chống Mỹ, chúng ta có nhiều bài hát hay. Quả rất đúng. Bằng chứng là đến tận hôm nay và có lẽ còn rất lâu nữa, người ta vẫn còn mê đắm, thích nghe và thích hát rất nhiều bài mà có thể kể tới một số tiêu biểu ra đời trong kháng chiến chống Pháp như “Làng tôi”, “Ngày mùa”, “Quê em”, “Lên ngàn”, “Con kên xanh xanh”, “Lá xanh”, “Nhạc rừng”, “Sông Lô”, “Hò kéo pháo”, “Hành quân xa”, “Vì nhân dân quên mình” và vô số ca khúc ra đời giai đoạn chống Mỹ...

Dù có dễ tính và sẵn sàng cảm thông cũng không thể chối bỏ một sự thật: Bài hát hay hiện nay quá ít. Vì sao? Do đâu? Để lý giải cặn kẽ, ngọn ngành, có sức thuyết phục rất cần cắt nghĩa ở bối cảnh lịch sử, hoàn cảnh xã hội, đời sống tâm lý người sáng tác… Ở đây, tôi chỉ muốn nói đến một căn nguyên dẫn đến tình trạng trên. Đó là phương thức tổ chức sáng tác và hoàn cảnh ra đời cụ thể cho những bài hát.

Bây giờ, giới nhạc sĩ cho ra đời bài hát từ 3 động lực sau: Một là viết theo "com măng". Hai là tham dự những cuộc vận động, cuộc thi và ba là viết theo hứng thú. Còn ngày xưa, lúc kháng chiến, giai đoạn có được nhiều bài hát hay như đã nói, hầu như người ta chỉ sáng tác theo hứng thú, theo sự thôi thúc tự nhiên của trái tim, tức là động lực thứ ba. Cũng có khi sáng tác theo một sự gợi ý cụ thể nào đó của một người nào đó (thường là các đồng chí lãnh đạo) nhưng không hề hứa hẹn, và không có một khoản đãi ngộ nào về vật chất.

Ví dụ như trường hợp Văn Cao sáng tác “Tiến quân ca”; “Công nhân Việt Nam”; Đỗ Nhuận viết “Hành quân xa”, “Trên đồi Him Lam”; Văn Chung viết "Hò dân cày". Tuy có thể từ một sự gợi ý, nhưng các nhạc sĩ ngày trước đã viết bằng gan ruột, máu thịt của mình, bởi họ luôn trăn trở, thậm chí bức xúc điều họ viết. Còn ngày nay?

Một ngành, một địa phương nào đó muốn có bài hát bèn nghĩ tới việc mời một số tên tuổi nhạc sĩ, thường là ở lớp lão thành (hoặc không có tên tuổi nhưng đang chốt giữ một số cửa cần thiết như phụ trách âm nhạc ở các đài phát thanh, truyền hình) mà không hề nghĩ tới họ có am hiểu lĩnh vực địa phương mình không, phong cách sáng tác của họ thế nào, và nhất là họ có còn sức viết tươi trẻ, độc đáo nữa không?

Ngày xưa, khi các nhạc sĩ vừa nhắc ở trên được gợi ý sáng tác, họ đều ở độ tuổi rất trẻ. Trường hợp Văn Cao viết "Tiến quân ca" khi ông mới 21 tuổi là một ví dụ. Bây giờ các nhạc sĩ được "com-măng" đa số là ngoài 60 tuổi. Cho nên đã từng có trường hợp một nhạc sĩ nọ tuổi đã khá cao, tên thì có đấy nhưng tài thì vừa phải, do công tác ở cơ quan Hội Nhạc sĩ mà luôn được các nơi mời mọc, "com-măng". Vì viết nhiều quá nên luôn phải có "lương khô". Ông đã lấy bài hát từng viết cho địa phương trước, tước bỏ lời, đặt lời mới cho phù hợp với địa phương sau. Việc bị phát hiện, vị nhạc sỹ nọ không bao giờ dám trở lại địa phương kia nữa.

Khi hàng loạt tỉnh, huyện được tách ra đã tốn khá nhiều tiền của cho những đợt tổ chức sáng tác tỉnh ca, huyện ca theo cung cách trên, rốt cuộc vẫn hiếm có bài được dân địa phương chấp nhận. Những cuốn băng hình, băng tiếng được phát sóng một lần rồi bỏ xó để vĩnh viễn trôi vào quên lãng. Trong khi đó, chỉ cần bỏ ra một khoản tiền nhỏ hơn để tổ chức công khai một cuộc thi sáng tác thì người ta lại ngần ngại.

Thực ra địa phương nào cũng đều muốn cơ sở mình có được bài hát hay, nhưng công việc lại được trao cho ngành Văn hoá đứng ra tổ chức sáng tác. Họ ngại hình thức vận động rộng rãi vì vừa mất thời gian, lại không mời được những nhạc sĩ có quan hệ thân thiết, như ý. Chưa kể tới những "dích dắc" tế nhị bên trong. Vậy là những chuyện ngoài nghệ thuật đã ảnh hưởng không nhỏ đến việc cho ra đời sáng tác, mà chất lượng thẩm mỹ chỉ có thể đạt được khi người sáng tạo có cái tâm trong sáng, hồn nhiên.

Ngày xưa, người nhạc sĩ sáng tác bằng trái tim, bằng sự rung động mãnh liệt, sự đồng cảm lớn lao với mọi diễn biến, thăng trầm của đất nước, dân tộc. Rất nhiều tác phẩm nổi tiếng sống mãi trong lòng nhiều thế hệ Việt Nam của các nhạc sĩ Văn Cao, Lưu Hữu Phước, Đỗ Nhuận, Nguyễn Đình Thi… cho đến phút cuối cùng, tác giả không hề nhận được tiền ở đâu gọi là nhuận bút.

Tất nhiên, bù lại là sự ngưỡng mộ, cảm phục của triệu triệu trái tim đối với các nhạc sĩ. Còn bây giờ, nhiều bài hát viết ra theo kiểu "com-măng" nói trên mãi mãi chỉ là một mảnh giấy, thậm chí nghe lần đầu người ta còn thấy nhạt nhẽo, mỏi mệt.

Còn các cuộc vận động hoặc thi sáng tác? Thực tế gọi là "vận động" cốt để cho thoải mái, thoáng hơn, cho bớt sự gò bó, có vẻ quan trọng hoá hoặc cho tế nhị khi phải có người này cho điểm bài của người khác khi cùng là nhạc sĩ, chứ thực chất thì "vận động" và "thi" sáng tác chỉ là một kiểu, vì đều có ban giám khảo để xét và trao giải thưởng ở các mức tiền khác nhau.

Tình hình cho thấy là càng ngày, những cuộc như thế càng ít đi. Đã ít, lại tổ chức thiếu thuyết phục, gây sự phản ứng trong giới nhạc sĩ. Thứ nhất là có những cuộc viết viết không công khai, rộng rãi, cứ úp úp mở mở, có tính chất "thông báo trong diện hẹp, ai biết thì gửi, kẻo đông quá, làm sao đọc bài xuể được" (nguyên văn lời nói của một thành viên ban tổ chức một cuộc thi sáng tác).

Thứ hai, nhiều cuộc vận động đã có tình trạng: Hầu hết những người ở cơ quan đứng ra liên đới tổ chức lại trúng giải. Điều này rõ ràng đã hạn chế tính thuyết phục đối với dư luận. Vậy nên để có được bài hát hay, vẫn rất cần gia tăng nhiều cuộc vận động sáng tác. Nhưng cần công bố công khai, rộng rãi; và các ngành, đoàn thể cứ việc độc lập đứng ra tổ chức, chỉ cần mời một vài nhạc sĩ giỏi, có uy tín làm cố vấn. Còn ban giám khảo thì không nhất thiết toàn nhạc sĩ, mà chỉ cần một hai bậc thầy nào đó, vô tư và đàng hoàng, có sức thuyết phục, còn thì hãy sử dụng giám khảo là những đồng chí lãnh đạo ngành (lĩnh vực đó) có hiểu biết, có gu âm nhạc, đặc biệt là tham khảo thêm điểm của một số "giám khảo nhân dân" có thể là những nhà báo sành âm nhạc. Và tất cả phải cho điểm kín, sau khi giấu tên các tác giả. Những người có chân trong ban tổ chức, giám khảo dù chỉ là sơ khảo, cũng dứt khoát không có bài dự. Nếu tiếc tác phẩm, sợ uổng phí - đây cũng là một tâm lý chính đáng- thì xin không làm giám khảo.

Khắp nơi chúng ta đang ủng hộ tính dân chủ. Mong rằng trong lĩnh vực sáng tác âm nhạc, nhất là công việc tổ chức để cho ra đời các bài hát, rất nên phát huy điều đó. Tình trạng "bế quan toả cảng", "cấm vận", mạnh ai nấy làm, ai có sức cứ việc chạy ("sức" ở đây đáng buồn lại không phải là tài năng sáng tạo mà là những mánh khác nằm ngoài trí tuệ sáng tác) chừng nào còn tồn tại, chừng đó sẽ không thể mong có được nhiều bài hát hay ra đời.

Chỉ có những nỗ lực lớn, sự công minh, sòng phẳng, bình đẳng đối với tất cả các chủ thể sáng tạo mới mong cải thiện được tình hình. Trách nhiệm thuộc về ai? Những cơ quan chức năng trong lĩnh vực văn hoá nghệ thuật, các hội âm nhạc, các cơ quan tuyên truyền, phổ biến âm nhạc chắc chắn phải nhận ra vai trò, sứ mạng của mình.