Họa sĩ Trịnh Hữu Ngọc - Người gieo mầm Thiền vào mảnh đất Mỹ thuật Việt

Triển lãm mang tên "Di sản đặc biệt của Mỹ thuật Đông Dương - Họa sĩ Trịnh Hữu Ngọc - Nơi Hội họa gặp Thiền và Thiết kế Nội thất bắt đầu từ một thái độ sống". Vượt trên một triển lãm cá nhân, mỗi tác phẩm, hiện vật là một chương của cuộc đối thoại kỳ diệu giữa nghệ thuật và ký ức, mở cửa chào đón công chúng từ ngày 4/9 đến 30/10/2025 tại V-Art Space Hà Nội.

1. Triển lãm giới thiệu hơn 40 tác phẩm và hiện vật, trải từ địa hạt mỹ thuật đến thiết kế kiến trúc-nội thất. Với bố cục theo bốn chủ đề, triển lãm dẫn dắt khán giả đi vào "vùng đất" riêng của cố họa sĩ, nơi vẻ đẹp mộc mạc, nho nhã của làng quê Bắc Bộ được chưng cất thành hội họa.

Nhà phê bình Nguyễn Anh Tuấn viết: "Trịnh Hữu Ngọc, người nghệ sĩ đã gieo mầm Thiền vào mảnh đất mỹ thuật Việt, kiến tạo nên một ngôn ngữ biểu đạt thiền họa rất riêng: không phô trương, không ồn ào, chỉ có sự lắng đọng khiêm cung mà chạm đến tận cùng cảm xúc. Ông không xem đối tượng như một motif trang trí hay một đồ họa, mà chuyên tâm nắm bắt hình thái sống động, độc nhất của vạn vật. Bắt rễ từ triết lý Thiền, ông xem mình như một trung gian để năng lượng của thiên nhiên đi qua thị giác, chuyển hóa bên trong tâm trí, rồi hiển lộ trong tác phẩm. Triển lãm vì thế trở thành một hành trình chiêm nghiệm tâm hồn nghệ sĩ hòa quyện với hơi thở của thiên nhiên và đời sống con người, trong màu của mái ngói, hình của hoa lá, trong sự tĩnh tại của chủ thể hiện diện trên bức tranh, tất cả đều thấm đẫm một chiều sâu tư tưởng dung dị nhưng hiếm có - "Mắt nhìn tay vẽ là một lối Thiền ai cũng có thể theo được".

Có thể nói, di sản của họa sĩ Trịnh Hữu Ngọc để lại rất phong phú. Ở đây, người xem sẽ có dịp nhìn lại hành trình sáng tạo của ông một cách đầy đủ nhất. Chủ đề thứ nhất là những tác phẩm hội họa được tuyển chọn từ 1939 đến 1992. Đó là những tác phẩm phong cảnh, tĩnh vật giản dị, nên thơ. Ở đó biểu lộ sự hòa quyện làm một giữa tâm hồn nghệ sĩ và vùng đất mà ông gắn bó, một thế giới nội tâm sâu lắng được thể hiện qua những gam màu nhẹ nhàng và đường cọ điềm tĩnh. Trong đó, ông vẽ một bức tranh mang tính lịch sử, đó là "Phố Hàng Đào ngày tiếp quản Thủ đô".

Có lẽ Trịnh Hữu Ngọc là họa sĩ duy nhất trong số tất cả các sinh viên của Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương đã mang giá vẽ ra đón chào sự kiện lịch sử ấy bằng một tác phẩm trực họa của mình. 10 năm sau đó, khi cảm xúc đã chín và họa sĩ có đủ thời gian để nhìn nhận sự kiện lịch sử, Trịnh Hữu Ngọc lại thực hiện một bức tranh khác với đề tài "Hà Nội ngày tiếp quản", sử dụng chất liệu sơn ta truyền thống với những sáng tạo mới mẻ.

Ở chủ đề thứ hai, các sáng tạo thiết kế đi vào đời sống qua những hiện vật nội thất gỗ mang thương hiệu MÉMO trứ danh một thời. Mỗi chiếc ghế, chiếc bàn được chế tác từ năm 1940 đến 1968 không chỉ là đồ vật, mà là minh chứng cho một quan niệm nghệ thuật vị nhân sinh - nơi vẻ đẹp và công năng giao hòa, lặng lẽ góp phần chấn hưng thẩm mỹ sống của người Việt.

Và một chứng tích sống động của lịch sử dân tộc xuất hiện trong triển lãm, đó là bộ bàn ghế nơi Chủ tịch Hồ Chí Minh đã viết nên bản Tuyên ngôn Độc lập, hiện đang được gìn giữ tại Bảo tàng Cách mạng Việt Nam. Sự hiện diện của bộ bàn ghế do chính Trịnh Hữu Ngọc và cộng sự chế tác là một khoảnh khắc thiêng liêng, nơi tài năng của một nghệ sĩ đã giao thoa với vận mệnh của đất nước.

Chủ đề thứ ba về những hiện vật đời thường, những kỷ vật cá nhân, là nơi mà khán giả chạm vào một cõi rất riêng của người nghệ sĩ. Đó là những mảnh ghép dung dị, giúp ta hiểu thêm về con người ông - một tâm hồn lớn đã sống một cuộc đời tự do, tự tại và cống hiến không ngừng.

Không gian cuối cùng của triển lãm mở ra một cuộc đối thoại thế hệ, nơi tinh thần hội họa thiền vị từ người cha được tiếp nối và biến chuyển trong thế giới quan của người con trai, họa sĩ Trịnh Lữ. Như một sự tiếp nối tinh thần sống và quan điểm nghệ thuật, họa sĩ Trịnh Lữ tiếp tục hành trình vẽ của mình một cách âm thầm, lặng lẽ nhưng đầy xúc cảm. Vẫn là mạch cảm xúc tĩnh tại được thừa hưởng từ người cha, nhưng giờ đây, nó được cất lên bằng biểu đạt thủ thỉ, tâm tình của riêng Trịnh Lữ.  Ông có rất nhiều tác phẩm phong cảnh đẹp, giản dị và tràn đầy tình yêu, sự hứng khởi với thiên nhiên, cỏ cây… Có lẽ, họa sĩ Trịnh Lữ là người thấu hiểu hơn ai hết tinh thần sống và vẽ của cha, và ông đi tiếp hành trình ấy bằng những sáng tạo riêng của mình.

2. Trịnh Hữu Ngọc (1912-1997), họa sĩ và nhà thiết kế nổi bật, là một trong những người đặt nền móng cho nghệ thuật tạo hình hiện đại Việt Nam. Ông sinh tại Bắc Giang, sớm bộc lộ năng khiếu hội họa. Năm 1933, ông thi đỗ vào Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương (nay là Trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam), trở thành một trong những sinh viên thế hệ đầu tiên.

Tại đây, ông chịu ảnh hưởng sâu sắc từ các giáo sư người Pháp, uyển chuyển kết hợp mỹ học cổ điển phương Tây với tinh thần Á Đông, định hình phong cách riêng. Sức sáng tạo của ông không dừng lại ở những bức tranh hay kỹ thuật chế tác sơn ta độc đáo, mà còn lan tỏa vào mỹ thuật ứng dụng qua thương hiệu kiến trúc-nội thất MÉMO danh tiếng hay những trang minh họa cho báo "Tri Tân", sách "Hoa Xuân". Những bản vẽ ấy đóng vai trò quan trọng trong việc định hình thẩm mỹ cho nhiều công trình và thiết kế biểu trưng quốc gia.

Năm 1968, khi bom đạn chiến tranh biến cơ nghiệp thành tro bụi, ông đã nhặt nhạnh từng mảnh ký ức từ đống tro tàn, kết chúng lại thành "Lều Vịt" - nơi cố họa sĩ ẩn mình bên hồ Tây. Ngôi lều ấy không chỉ là một mái che, mà là một cõi tự tình của tinh thần, nơi ông đối thoại với chính mình qua từng màu sắc, nét vẽ và những phút giây thiền định.

Có thể nói, cuộc đời Trịnh Hữu Ngọc chính là tác phẩm nghệ thuật lớn lao và cảm động nhất, một minh chứng cho thấy phẩm giá và sự kiên cường của con người có thể tỏa sáng rực rỡ nhất từ trong những hoàn cảnh khốc liệt nhất. Người xem được nhìn ngắm những hiện vật được lưu giữ và trưng bày trong triển lãm, được thấy minh chứng cho quan niệm nghệ thuật vị nhân sinh, thầm lặng cống hiến với những tư tưởng đổi mới của ông.

Trong cuốn sách "Họa sĩ Trịnh Hữu Ngọc - Di sản đặc biệt của Mỹ thuật Đông Dương" của họa sĩ Trịnh Lữ, con trai cố họa sĩ Trịnh Hữu Ngọc có viết: "Cụ là người không lưu vong, cụ vẽ những gì xung quanh, những gì cụ yêu quý trong cuộc sống bình dị, đó là chủ đề nghệ thuật. Quan điểm nghệ thuật của cụ cũng rất rõ ràng, một nghệ sĩ không nhất thiết phải như ta nghĩ mà rất độc lập, đàng hoàng, rất tự do, không phụ thuộc vào ai cả. Họ sinh ra để phục vụ đời sống, làm đẹp cho cuộc sống".

Triển lãm này không chỉ là cơ hội thưởng lãm di sản nghệ thuật tĩnh lặng mà trường tồn trong các tác phẩm hội họa và thiết kế, mà còn là cơ hội tiếp thu cả những di sản tinh thần sinh động về thái độ sáng tạo nghệ thuật, cùng những tư tưởng làm nền tảng cho thái độ ấy, vốn từng được họa sĩ Trịnh Hữu Ngọc đúc kết và giảng dạy cho một thế hệ sinh viên từ đầu thập niên 1960, cho đến nay vẫn còn nguyên giá trị. Đây không chỉ là một sự kiện nghệ thuật mà còn là cầu nối ý nghĩa, giúp thế hệ trẻ tiếp cận và kế thừa một phần di sản văn hóa đương đại quan trọng của Việt Nam.

Đại diện nơi tổ chức V-Art Space chia sẻ: "Chúng tôi hy vọng thông qua triển lãm, công chúng có thể nhìn lại một thời kỳ đầy tính sáng tạo, nơi nghệ thuật Việt Nam gắn bó mật thiết với vận mệnh đất nước".