Thuyền Kagor và hành trình về bến vĩnh cửu

Đặc sắc lễ bỏ mả của người Raglai

Từ điều kiện cư trú, thời tiết, khí hậu, thổ nhưỡng đất đai, lao động sản xuất, người Raglai đã tạo cho mình một bản sắc văn hóa độc đáo, riêng biệt mà không dị biệt. Các nhà nghiên cứu văn hóa cho rằng, qua khảo sát không gian văn hóa Raglai ở tỉnh Khánh Hòa, từ hệ thống các nghi lễ đến văn hóa tổ chức đời sống cá nhân, đời sống cộng đồng đều thể hiện khá rõ nét về nghệ thuật điêu khắc, kiến trúc xây dựng gắn liền với đời sống tinh thần, nhu cầu tâm linh, tín ngưỡng "đa thần" của đồng bào.

Người Raglai ở tỉnh Khánh Hòa quan niệm, có hai thế giới song song tồn tại là thế giới của người sống và thế giới của những người đã khuất. Khi người chết đã được chôn cất, vẫn còn mối quan hệ với người đang sống, bởi linh hồn của người chết vẫn còn lẩn khuất trong cõi nhân gian nên phải làm lễ bỏ mả để chính thức chấm dứt mối quan hệ này. Đây là nghi lễ quan trọng nhất trong các nghi lễ vòng đời của người Raglai - lễ chia tay vĩnh viễn giữa người sống và người chết.

Sau khi làm xong các nghi lễ cúng bái, chôn cất cho người đã mất, đợi ngày lành tháng tốt, người Raglai sẽ làm lễ bỏ mả, thường thì vào tháng 3, tháng 4 dương lịch. Đồng bào quan niệm, trong lúc sống, con người dù có hiền lành hay hung dữ, thật thà hay gian ngoa hoặc sống không phải đạo làm người với dân làng, với cha mẹ, vợ chồng, anh em trong gia đình thì khi chết đều được làm lễ bỏ mả chu đáo. Đây chính là tính nhân văn độc đáo trong một lễ hội mang đậm nét truyền thống của người Raglai.

Những lễ vật và vật dụng được dùng trong lễ bỏ mả thường được gia đình người quá cố chuẩn bị trước hàng tháng như: dựng nhà mồ, làm thuyền Kagor, chuẩn bị heo, gà, rượu cần… Theo đó, nhà mồ Raglai truyền thống được làm với mái bằng tranh, mây; có bốn cột được chọn lựa và đẽo gọt, chạm khắc hoa văn, họa tiết theo dạng khấc tròn, vặn tròn, đối xứng, thường hai cột tròn và hai cột vuông; các màu chủ lực là đen, trắng, đỏ, tím, lam, vàng. Người Raglai vốn gắn bó, thân thiện với thiên nhiên nên họ chọn chất liệu chính từ vỏ cây, lá và các loại củ, quả, dây leo, với tro… để pha trộn, chế tác chất liệu.

Thuyền Kagor được làm bằng chất liệu cũng giống như nhà mồ. Thuyền nhỏ nhất khoảng 50cm x 70cm x 80cm hoặc lớn hơn gấp đôi tùy quy mô ngôi nhà mồ và điều kiện gia chủ. Thông thường, trên thuyền luôn có nhà cửa tượng trưng, ngôi giữa cao hơn hai ngôi hai bên. Nghệ nhân gọt giũa, tạo hoa văn hình rồng uốn chầu trên đỉnh các ngôi nhà đối xứng tâm. Bên dưới là tạo hình hàng rào, chim chóc, cá, các sản vật, các dụng cụ như dao, rìu...

Lễ bỏ mả thường được tiến hành trong ba ngày. Quy mô của lễ bỏ mả thường tùy thuộc vào điều kiện kinh tế của gia đình, dòng tộc người chết. Nghi thức tùy theo từng vùng đôi khi cũng có những nét đại đồng tiểu dị nhưng những lễ thức chính thì không có gì khác biệt. Trong lễ bỏ mả, các hình thức nghệ thuật dân gian được truyền thừa từ nhiều thế hệ như nghệ thuật chạm khắc gỗ (cột nhà mồ, thuyền Kagor), nghệ thuật trình diễn (múa, âm nhạc) đã phản ánh thật sắc nét sự sáng tạo của đồng bào Raglai.

Sau lễ bỏ mả, linh hồn người chết hoàn toàn tách khỏi mọi ràng buộc của người sống. Người chết thật sự đi đến "quê hương mới" của mình, còn người sống được "giải phóng" thoát khỏi mọi liên hệ với người chết. Nói cách khác, lúc này người chết chuyển sang trạng thái sống khác, không liên hệ gì với người thân nữa. Do vậy, người Raglai không có tục thờ cúng, giỗ chạp hay làm bàn thờ người chết sau lễ bỏ mả.

Lễ bỏ mả là một tập tục có ý nghĩa hết sức quan trọng trong đời sống tâm linh của từng người Raglai. Tuy là lễ của một gia đình nhưng vẫn được xem là ngày lễ chung của dòng tộc và của cả cộng đồng, nó thể hiện sự gắn bó, trách nhiệm, tình thương của người Raglai. Vì thế, đến nay lễ bỏ mả vẫn được cộng đồng người Raglai ở Khánh Hòa truyền thừa, gìn giữ và đang tồn tại trong đời sống.

Trầm tích biển trong văn hóa rừng

Trong lễ bỏ mả của người Raglai ở Khánh Hòa không thể thiếu thuyền Kagor. Thuyền không phải là phương tiện giao thông, càng không phải mô hình trang trí, mà là một công trình nghệ thuật, kiến trúc độc đáo và cũng lắm công phu của đồng bào Raglai dành cho người đã khuất. Thuyền Kagor là biểu tượng tài sản tượng trưng cho sự giàu sang phú quý mà người sống làm để tặng cho người chết, với ước mong người chết sẽ được sống sung sướng, đầy đủ như mong ước chung của người Raglai.

Quá trình diễn ra lễ bỏ mả, thuyền Kagor được cúng tại nhà người chết, sau đó mới khiêng rước đến nhà mồ. Tại đây, người chủ lễ tiếp tục nghi thức cúng và khấn vái trước thuyền Kagor. Sau đó, những trai tráng chưa có vợ trong làng sẽ khiêng thuyền gắn lên nóc nhà mồ. Khi đưa lên nóc nhà mồ, người thân của người quá cố phải "đập heo", "đập gà", "bốc rượu cần" để cúng thuyền Kagor.

Theo các nhà nghiên cứu, văn hóa Raglai mang đậm hơi thở của biển, dấu ấn đặc thù sót lại đó là thuyền Kagor. Với người Raglai, thuyền Kagor là linh vật được đúc kết, chọn lọc từ tinh hoa, sản vật của núi rừng, biển cả…

Người Raglai sớm xuất hiện cùng với sự vận động, phát triển, sinh tồn song hành với dân tộc Chăm trên đất Khánh Hòa và duyên hải Nam Trung bộ. Ở tỉnh Khánh Hòa, người Raglai sống tập trung chủ yếu ở các huyện Khánh Sơn, Khánh Vĩnh, Cam Lâm và TP. Cam Ranh. Đồng thời là một trong 5 tộc người thuộc ngữ hệ Mã Lai - Nam Đảo (Chăm, Raglai, Churu, Êđê, Jarai). Đây là dấu hiệu đầu tiên cho thấy họ có nguồn gốc thủy tổ sinh cư ven biển.

Yếu tố biển hiện rõ trong từng câu chữ của truyện cổ, truyền thuyết, sử thi, làn điệu dân ca, lời nói vần, câu đố, hiện thân chính nhân vật của truyện, các sự kiện chống lại thiên tai địch họa… Thuyền Kagor là vật chất còn sót lại sau hàng nghìn thế hệ, dấu ấn về biển trong tâm thức của cư dân Raglai còn đọng lại sâu kín, thầm lặng mà thăng hoa.

"Nếu rừng là toàn bộ văn hóa Raglai hiện tại thì biển hầu như là toàn bộ văn hóa Raglai trong quá khứ. Về nguồn gốc, có nhiều giả thiết cho rằng họ vốn là cư dân bản địa, chủ nhân lâu đời ở khu vực duyên hải Nam Trung bộ trước khi người Chăm đặt chân đến đây. Người Chăm phát triển và xây dựng vương quốc Chămpa hùng mạnh khiến người Raglai phải rút dần lên vùng núi cao để sinh tồn. Cùng với thời gian, những giá trị văn hóa biển trở thành trầm tích trong văn hóa của người Raglai", nhà nghiên cứu văn hóa Trần Kiêm Hoàng (ở tỉnh Khánh Hòa) cho biết.

Trải qua suốt chiều dài lịch sử, dân tộc Raglai từ buổi sơ khai đến nay vẫn giữ được nét văn hóa cho riêng mình. Lễ bỏ mả của đồng bào thể hiện tình cảm, trách nhiệm của người sống với người đã khất. Đồng thời là dịp thể hiện sự đền đáp công lao tổ tiên, ông bà, cha mẹ và còn là biểu hiện của tình cảm làng xóm gắn kết bền chặt, thể hiện văn hóa ứng xử tốt đẹp giữa con người với con người. Trong đó, thuyền Kagor là một biểu tượng không chỉ đông đặc phạm trù tập quán xã hội, tín ngưỡng "đa thần", sùng bái các đấng siêu nhiên, kính trọng, biết ơn ông bà thủy tổ, mà còn hiện rõ tính nhân văn, nhân sinh quan sâu đậm.