Bok Wừu, đường Wừu và chuyện ông Wừu

Nhớ có lần, nhà báo nhà văn Trần Chiến từ Hà Nội vào ở một khách sạn trên con đường này, nửa đêm gọi tôi ồ ồi, chỉ là để yêu cầu tôi bày cho ông cách nhanh nhất để đọc đúng tên này và có thể gõ nhanh nhất trên máy tính. Ông đương có cuộc liên lạc về Hà Nội mà đọc không được, gõ cũng không ra chữ.

Hồi mới lên Pleiku nhận công tác ở Ty Văn hóa Gia Lai Kon Tum, tôi có được giao tham gia vào cùng nhóm họa sĩ thực hiện xuất bản cuốn truyện tranh mang tên Bok Wừu. Thực ra tôi chỉ phải đọc lần cuối cùng bản word trước khi in cho văn vẻ nó đừng sượng quá, chứ toàn bộ công việc về cơ bản đã xong. Và sau đấy cuốn sách được xuất bản, hoành tráng, tới mười mấy ngàn bản thì phải.

Hồi ấy mà in truyện tranh là thuộc diện "không phải dạng vừa đâu" vì rất tốn kém, phải chi rất bạo mới dám in. Nhưng Ty văn hóa quyết in, vì đây là một nhân vật hết sức độc đáo, hết sức đáng được tôn vinh, nhưng so với những nhân vật cùng thời, thậm chí thời sau, như các ông được phong anh hùng: Núp, Kpa Klơng, Kpă Ó vân vân thì có vẻ ông ít được biết hơn, dù con đường mang tên ông có trước tên đường anh hùng Núp.

Ông Núp thì hầu như ai cũng biết rồi. Kpa Klơng cũng nổi tiếng với danh hiệu anh hùng từ khi còn rất trẻ và là nhân vật trong truyện ký "Người dũng sĩ dưới chân núi Chư Pông" mà tôi đọc hồi còn rất bé, nhớ chi tiết anh này đeo súng còn quệt đất và bắn xuyên táo rất tài.

Chiến tranh, bom đạn, gian khổ không hề hấn gì, nhưng tháng 8 năm 1975, ông lại bị chết khi đương chức tham mưu phó tỉnh đội Gia Lai, quân hàm thượng úy, vì bị FULRO bắn ở ngay ngoại ô thành phố Pleiku. Còn Kpă Ó thì quả là mãi tới khi lên Tây Nguyên làm việc tôi mới nghe tên ông và nghe kể về ông.

Ông Wừu tham gia cách mạng từ năm 1939, bị Pháp bắt đến 3 lần, và ở lần thứ 3 thì ông bị giết một cách hết sức thương tâm, bị chặt hết các ngón tay, móc mắt trước khi giết. Và ở lần này thì ông đã dẫn cả đội quân của đối phương vào nơi đội du kích của ông đã cắm chông, khiến mấy lính đối phương bị sát thương, và ông đã hy sinh anh dũng tại con suối quê hương ông ở Đăk Đoa.

Tôi cứ ước, ở các bảng tên đường, nhất là tên danh nhân, có mấy dòng giới thiệu về họ, để chả cứ người lạ, mà ngay những người hàng ngày qua đấy, biết con đường mình đang đi, mang tên danh nhân ấy, là ai. Bởi quả thật, tôi tin, khá nhiều người đang sống trên con đường Wừu ấy cũng không biết ông này là ai, làm gì mà được đặt tên. Mà chuyện này chả cứ là ông Wừu tôi đang kể đây, ngay cả rất nhiều danh nhân khác cũng thế.

Cũng chả phải lỗi tại người không biết, bởi đời dài rộng thế, thông tin mênh mông thế, sự kiện dày đặc thế... làm sao một người có thể biết hết, huống gì, quả là, có những tên đường, lấy tên danh nhân nhưng các danh nhân ấy chưa được phổ biến nhiều. Ngay Hà Nội rồi Sài Gòn cũng vậy. Tôi viết bài này khi đang ngồi ở một khu du lịch trên đường Nguyễn Thị Sửa, huyện Củ Chi. Nếu không phải dân Củ Chi ai biết bà Nguyễn Thị Sửa, và ngay nhiều người đang ở trên con đường này có phải ai cũng biết bà. Nên việc đặt tên đường phải kèm với giới thiệu. Tất nhiên có thể nó sẽ làm rối mắt người đi đường, nhưng không phải ngay lập tức phải xem kỹ, có thể lúc nào thuận tiện thì xem, còn trước mắt thì cứ đọc tên đường đã.

Cuốn sách về ông Wừu tôi kể trên cũng đã lâu rồi, giờ tìm lại là cả một cuộc "mò kim đáy bể". Có năm nào đấy, cũng xa xa rồi, nhà điêu khắc Khúc Quốc Ân có ý định làm một bức tượng về ông. Nhỏ thôi, không lừng lững hoành tráng gì, không bao la bát ngát gì, một bức tượng như một số nơi ở nước ngoài hay làm, nhỏ bé thân thiện, lẫn vào đời sống, vào sinh hoạt thường nhật, gần gũi thân thương và hài hòa với môi trường, để ông lẫn vào cuộc đời như ông đã từng, để không ai quên ông, dù ông không cần, để ý nghĩa của câu "uống nước nhớ nguồn" nó được bộc lộ đúng nghĩa nhất, chân phương nhất, thiết thực nhất.

Sự yêu kính các anh hùng là có thật, sự tò mò muốn tìm hiểu thân thế sự nghiệp của các anh hùng là có thật, việc rất nhiều người muốn biết tường tận về các ông cũng hết sức chính đáng, và việc học sinh không học môn sử, điểm thi môn này thấp đến mức phải báo động cũng... đang diễn ra. Đời viết của mình, tôi cũng từng viết về các anh hùng cả Gia Lai và Kon Tum như các ông Núp, A Sanh, Bùi Ngọc Đủ, Mết… vân vân, nhưng chưa bao giờ dựng chân dung ông  Wừu trừ cái lần tham gia tí tẹo làm cuốn truyện tranh về ông kia.

Có lẽ là lỗi tại tôi, nhưng có lẽ cũng còn một điều gì đấy nữa, khiến cho việc tìm hiểu về ông không rốt ráo như các nhân vật khác, rồi sự lay động của nhân vật cũng chưa tới, dù, nói thật, về cả chiến công và sự anh dũng, sự hy sinh, ông  Wừu bi tráng hơn nhiều, oanh liệt hơn nhiều, đáng để ngợi ca hơn nhiều, bởi ông đã sống một cuộc đời hết sức đẹp, và sự hy sinh của ông cũng hết sức oai hùng, dù nó hết sức đau đớn và tàn nhẫn, bi thương...

Cũng được biết ở thị trấn Đăk Đoa quê hương ông cũng có một con đường mang tên  Wừu. Còn con đường Wừu ở Pleiku càng ngày càng náo nhiệt. Tôi thấy khá đông khách du lịch khi đến Gia Lai đều muốn tìm đến 2 con đường để chụp ảnh dưới bảng tên, là đường anh hùng Núp và đường  Wừu. Trên mạng, search trên google, thấy rất nhiều bạn trẻ hỏi nhau Wừu là ai, và họ giải thích cho nhau, đọc rất cảm động, dù thế phải thấy ngay, nhiều sự giải thích trên ấy chưa chính xác.

Không ai tử tế mà bị lãng quên và không điều gì đẹp đẽ có thể bị lãng quên, huống gì đây lại là một người anh hùng, anh hùng thật sự chứ không như một vài anh hùng khác bị tước danh hiệu, hoặc chưa tước nhưng danh hiệu ấy coi như đã chết. Đã có một con đường Wừu, đã có sách lịch sử chính thống, đã có các danh hiệu, đã có nhiều người biết... nhưng có vẻ như, ông vẫn bị chìm đi trong cuộc sống bề bộn hôm nay.

Tôi cứ nghĩ, giá có thể làm thêm điều gì đấy về ông  Wừu, về người anh hùng của dân tộc Bahnar này, bởi nó không chỉ là lịch sử, là sự tri ân, là thái độ của người hôm nay đối với tiền nhân, mà nó còn là một cách để chứng minh rằng, lịch sử là một sự tiếp nối, và sự biết ơn là cách hành xử của những con người có văn hóa.

Câu chuyện về ông, con đường mang tên ông, quê ông, con suối nơi ông bị hành hình... rất có thể và chắc chắn sẽ là nơi nhiều người muốn về, tìm hiểu. Thì đấy cũng chính là mục đích của cái mà chúng ta hay gọi là "giáo dục truyền thống", cách chúng ta vừa tôn vinh vừa lưu giữ, vừa bảo tồn vừa tiếp nối sự âm vang của lịch sử, của ký ức, của những điều đẹp đẽ vẫn lan tỏa trong cuộc sống hôm nay...

Nhưng không có nghĩa là lại phải làm một bức tượng thật to về ông. Cái cách chúng ta tri ân lâu nay, dễ và đơn giản nhất là... làm tượng. Nơi nơi làm tượng người người làm tượng, những cái tượng rất to, hoành tráng mọi nhẽ nhưng lại hết sức xa cách. Có nơi làm tượng xong còn cấm đường không cho dân vào. Và, xung quanh chuyện làm tượng cũng có rất nhiều vấn đề, như đa phần tượng của chúng ta là... xấu, như tiền vào tượng rất ít, là đều nêu lý do để làm là "thể theo nguyện vọng của Nhân dân" nhưng Nhân dân đâu có được hỏi ý kiến. Nhưng cái chính là, chúng ta thiên về tượng hoành tráng, to lớn, khổng lồ... đánh giá tượng qua mức tiền bỏ ra, tượng sau phải to hơn tượng trước. Thấy ở nước ngoài, kể cả tượng lãnh tụ, cũng hết sức giản dị, đứng trên bãi cỏ, bên đường, hài hòa với cảnh quan và gần gũi nhân quần, ai đi qua cũng có thể khoác vai vịn cổ chụp ảnh. Và hình như, cũng không vì thế mà nó mất thiêng liêng đi...

Như cái tượng ông Núp rất lớn ở ngã ba Hoa Lư, thành phố Pleiku. Sau khi khánh thành trống giong cờ mở... đã được cẩu vào một góc khuất để nhường cái bệ ấy cho một... cục đá.