Đã từng " phố núi trời gần"*...
Cái ấn tượng đầu tiên của tôi với Pleiku là từ bài hát "còn chút gì để nhớ" của nhạc sĩ Phạm Duy phổ thơ Vũ Hữu Định. Sau tôi về Huế học đại học, chủ nhật lên nhà bà chị ở Nam Giao chơi, lâu lâu thấy chị mở cái băng cối tiếng hát Khánh Ly nghe bài này tôi cứ sững sờ. Trời ạ, sao lại có tiếng hát liêu trai mê đắm thế. Sao lại có những ca từ đẹp thế. Và giai điệu nữa, nó vừa ngọt ngào vừa sâu lắng, vừa bí ẩn vừa gần gụi, đầy nhũn nhặn nhưng cũng kiêu sa. Chỉ nghe một lần tôi thuộc ngay, và cứ ông ổng hát theo như... hét: "Xin cảm ơn thành phố có em/ xin cảm ơn một mái tóc mềm...".
Thời ấy, người ta ít cảm ơn lắm, nhất là trong tác phẩm văn học nghệ thuật. Phải khi về Huế sống tôi mới thấy ở từng thùng rác có dòng chữ: "Xin cho tôi rác". Xã hội ta trước đấy đa phần là mệnh lệnh: "Xuống xe tắt máy xuất trình giấy tờ". "Nghiêm cấm quần loe tóc dài". "Bỏ rác vào đây"...
Rồi tôi trở thành cư dân Pleiku, ngang dọc Tây Nguyên, đắm chìm trong các mảng màu tối sáng Cao nguyên, thân thuộc và lạ lẫm, chấp nhận và ngạc nhiên, thất vọng và hy vọng, níu kéo và buông trôi... cứ thế, thiếu 1 năm nữa là tròn 40 năm.
Từ quốc lộ 1 nhìn lên, Tây Nguyên là một rặng xanh, thăm thẳm xanh, và tít mù tắp. Nhiều đoạn xanh pha trắng, ấy là những dãy núi sương phủ. Có những dãy sương phủ quanh năm như Ngok Linh, như Kon Ka King, như Lang Bian... Là nói ngày xưa thôi, giờ thì khác lắm rồi.
Nhưng theo những đường xương cá mà lên. Như đường 19 nối Quy Nhơn với Pleiku chẳng hạn, thì đi tới đâu, núi rẽ ra tới đấy. Trên ấy, vắt vẻo và lãng đãng, huyền ảo và miên man, là cao nguyên.
Và trên dằng dặc núi, dằng dặc rừng ấy, có 5 đô thị lớn, thủ phủ của 5 tỉnh, là Đà Lạt của Lâm Đồng, Gia Nghĩa của Đắk Nông, Buôn Ma Thuột của Đắk Lắk, Pleiku của Gia Lai và thành phố Kon Tum của tỉnh Kon Tum.
Ít nhất có 4 đô thị có dấu ấn của kiến trúc Pháp, hoặc Mỹ, là Đà Lạt, Buôn Ma Thuột, Kon Tum và Pleiku, trong đó Đà Lạt và Kon Tum là rõ nhất. Mới nhất là thành phố Gia Nghĩa của Đắk Nông vừa hình thành khi tách tỉnh. Trước đấy, tất nhiên nó cũng đã là một phố huyện.
Là tôi chỉ điểm những đô thị là thủ phủ của tỉnh, chứ những đô thị Tây Nguyên khác, từng là thủ phủ tỉnh, hoặc giờ cũng là thị xã thuộc tỉnh thì rất nhiều, như Ayun Pa (xưa là Cheo Reo Phú Bổn), An Khê, Buôn Hồ, Bảo Lộc...
Đại để là thế này. Các đô thị Tây Nguyên đa phần là được xây dựng trên các địa hình lồi lõm, dựa vào địa thế tự nhiên là các quả đồi, các thung lũng. Rõ nhất là thành phố Đà Lạt và thành phố Pleiku, sau này là Gia Nghĩa. Các đô thị khác như Buôn Ma Thuột và Kon Tum thì bằng phẳng hơn nhưng vẫn có yếu tố nhấp nhô. Thứ 2 là cây xanh. Rất nhiều cây xanh cổ thụ rợp mát. Thứ 3 là yếu tố làng rừng. Các ngôi làng của các tộc người Tây Nguyên bao quanh. Ban đầu có thể là nó ở trung tâm, nhưng càng ngày càng bị đẩy xa, thành những phố vệ tinh, yếu tố làng còn sơ sơ, rừng thì... hết lâu rồi.
Thành phố Kon Tum mang dáng dấp kiến trúc của Pháp khá rõ, với những ngôi nhà mái ngói cổ kính ẩn trong cây, tức là nhà vườn, những con đường hình bàn cờ, con sông Đăk Bla mềm mại chảy ven thành phố.
Pleiku lại mang dấu ấn Mỹ với tư cách là đô thị phục vụ chiến tranh. Nhà cửa tạm bợ, đa phần là các khu gia binh, các trụ sở quân đội và các dịch vụ hàng quán phục vụ sĩ quan binh lính. Khoảng những năm 80 của thế kỷ trước, những dãy nhà khu gia binh vẫn còn rất nhiều, những hàng rào kẽm gai, những cọc sắt chữ T và những tấm ghi lát sân bay được sử dụng như "một phần tất yếu của cuộc sống". Thành phố này có đặc sản là sương mù, thông và dốc... Như Đà Lạt nhưng thua ở độ cao và lượng mưa hàng năm.
Đà Lạt thì từ lâu đã nổi tiếng là thành phố du lịch. Nó cũng từng trập trùng dốc, và thông, xứ sở ngàn thông là đây, và cả sương mù, hoa hồng. Độ cao so với mặt nước biển thuộc loại nhất so với các đô thị Tây Nguyên khác, bằng với Măng Đen bây giờ. Nó nổi tiếng đến mức, viết gì thêm về nó cũng bằng thừa. May mắn nhất của Đà Lạt là người ta đã không san bằng chỗ thấp, bạt bớt chỗ cao... cho nó hiện đại. Tôi từng vào nhà một anh bạn, lãnh đạo cấp tỉnh, phải để xe máy dưới đường rồi đi bộ cả mấy trăm mét để lên nhà. Nước non rất khó khăn (là cái thời ấy chứ giờ tiện hơn rồi), mưa thì lép nhép nắng thì bụi. Nhưng người ta cương quyết không san bằng đi, mà giữ lại thế, nhờ thế mà Đà Lạt vẫn là Đà Lạt.
Buôn Ma Thuột, so với các đô thị Tây Nguyên khác thì yếu tố hiện đại đậm hơn, phố xá khang trang hơn. Tôi từng nhiều lần đến đấy và thấy nó nhang nhác... Đà Nẵng. Tất nhiên có những đêm chúng tôi vào nhà Y Moan, Y Jăk nghe các bạn ấy ôm đàn hát, nhìn ra xung quanh, thì vẫn thấy Tây Nguyên hiển hiện, xen yếu tố phố.
Tóm lại, các đô thị Tây Nguyên, nguyên thủy thì nó rất... Tây Nguyên. Nhiều cây xanh, vườn, nhiều sương mù (đặc trưng vùng cao), nhiều bướm, chim, nhiều dốc (khá vất vả khó khăn cho việc xây dựng hạ tầng, nhất là nước sinh hoạt và đường đi), bù lại, nó là thế mạnh mà không đô thị ở đồng bằng nào có được.
Rồi người ta xây dựng.
Đành rằng đô thị hiện đại thì không thể nhếch nhác, không thể lộn xộn, không thể được chăng hay chớ, mà phải quy hoạch, phải nghiêm ngắn chỉn chu, phải tiện nghi, phải xanh đỏ tím vàng, phải thuận tiện cho sinh hoạt làm việc ăn ở vân vân...
Nhưng, có vẻ như sự phát triển nóng đang làm vỡ đi cái phần rất quan trọng của các đô thị Tây Nguyên, cái làm nên cái hồn cái cốt, cái bản sắc, cái mà các vùng khác không có. Đấy chính là nguyên nhân khiến các đô thị Tây Nguyên bây giờ, trừ Đà Lạt với bản sắc khá rõ, còn lại là... nhang nhác đồng bằng.
Đấy là các quy hoạch phá vỡ bản sắc, mà cách dễ nhất là... cào bằng địa thế. Là sự phát triển vô tội vạ kiến trúc hiện đại, du nhập từ nước ngoài vào, phá vỡ sự hài hòa hợp lý vốn có. Là cách đề cao thái quá bản sắc nhưng té ra lại kệch cỡm như làm nhà rông trên phố, làm cái gì cũng mô phỏng mái nhà rông...
| Nhà thơ Văn Công Hùng (vanconghungbvh@gmail.com). |
Ở Pleiku suýt soát 40 năm, tôi chứng kiến nhiều thay đổi của thành phố này.
Pleiku từng đẹp như cổ tích. Những đường lượn kỷ hà giữa phố, những nhấp nhô dốc, những thung lũng giữa mây, những thông, những gió, bướm…, và sương mù.
Không biết ai đã chọn Pleiku để xây dựng thành thủ phủ như bây giờ, hẳn phải có con mắt rất tinh. Ấy là mấy ngọn đồi được liên kết lại với nhau, những con đường giăng như võng nối các đỉnh dốc, khiến nhấp nhô trập trùng những mái những hẻm trập trùng sương. Nhưng để hiện đại, người ta đã, chỗ nào thấp thì đổ cho cao, chỗ nào cao thì gạt cho thấp… vân vân các kiểu, để Pleiku bây giờ sạch bóng sương mù. Hiện nay, với lối chia lô mặt tiền: Ngang 4,5 đến 5 mét. Dài 20 mét, đa phần các nhà Pleiku xây dựng mới đều là nhà... ống. Như những căn nhà xây thời chiến tranh, thời bao cấp.
Pleiku đã trở nên một thành phố rất nghèo cây. Bao nhiêu cây cổ thụ đã... "lặng lẽ lìa đời, lặng lẽ ra đi", kéo theo khí hậu thay đổi, môi trường thay đổi. Thực ra những điều thay đổi ấy là không thể đảo ngược trong xu thế phát triển và hiện đại hoá. Nhưng nếu như có ý thức, vẫn có thể có những quy hoạch vừa tổng thể vừa cụ thể để đến hôm nay không đến nỗi những ngôi nhà ống vẫn tiếp tục xuất hiện trên phố. Những cây cổ thụ luôn nằm trong "tầm ngắm", không phải "tầm ngắm" chăm sóc, mà là "tầm ngắm" chặt, cưa, đốn, xẻ. Thành phố không có bản sắc, mạnh ai nấy làm.
"Trở lại ngày xưa là điều rất khó". Nhưng khó hơn nữa là tạo ra bản sắc cho từng thành phố Cao nguyên, để nhắc tới nó là người ta hình dung ra, để không bao giờ bị nhầm kiểu như nói tới thành phố này người ta tưởng thành phố kia. Tôn trọng tự nhiên, bám vào tự nhiên để phát triển chưa bao giờ là cũ và không sợ bị chê là quê kệch...
********************************
*Ca từ bài hát "còn chút gì để nhớ"- lời thơ Vũ Hữu Định, nhạc Phạm Duy.