Những tên làng nghe cứ nhói lòng

• Di dời khẩn cấp 10 hộ dân do sạt lở núi
• Sạt lở đất, Quốc lộ 26 nối Đắk Lắk với Khánh Hòa tắc nghẽn
• Mưa lớn gây sạt lở núi, nhiều nhà dân bị vùi lấp
• Trung Bộ - Tây Nguyên mưa to, cảnh báo lũ quét sạt lở đất nhiều nơi

Thôn nhà sập

Khi dường như tất cả đã nguôi ngoai, chúng tôi trở lại thôn Mốc Thượng, xã Hồng Thủy, huyện Lệ Thủy. Vậy mà, tất cả vẫn như vừa mới xảy ra hôm trước. Tan hoang. Đổ nát. Những ngôi nhà không có tường trống hoác, chỉ còn chỏng chơ vài chiếc cột xiêu vẹo, mái ngói rã rời, gạch ngói, tấm lợp ngổn ngang khắp nơi.

Ông Nguyễn Văn Nồng, 85 tuổi, nói trong một nỗi ngao ngán vô cùng: "Nhà sập. Đồ đạc cũng trôi hết rồi. Chỉ chắc (còn) cái nền nhà là không trôi thôi! Vợ chồng tui (tôi) may bươn (lao) ra kịp ngoài đường quốc lộ. Không thì trôi luôn!".  Vợ ông cũng đã hơn 80 tuổi đang đứng cạnh, nước mắt lưng tròng: "Hai ông mụ (vợ chồng) tui (tôi) ở với chắc (nhau). Tưởng cũng như mọi khi, nác (nước) lên khoảng hơn mét là rút. Ai dè hắn cứ lên mãi. Lại còn sóng to. Nhà thấp không biết leo lên mô (đâu) nữa phải liều mạng lội ra ngoài đàng (đường) quan... Chạy lụt 5 ngày, về nhà thì còn lại ri (như thế này) đây. Chừ (bây giờ) không biết mần cách răng (làm cách gì)?!".

Ngôi nhà của ông Nồng bị sập tường hoàn toàn. Đồ đạc không còn gì. Dường như ông bà đã không còn đủ sức khỏe để thu vén lại mọi thứ. Đó cũng là tình cảnh chung của rất nhiều hộ gia đình ở thôn Mốc Thượng. Lụt lên rất nhanh.  Thôn Mốc Thượng lại nằm ở địa thế khá đặc biệt. Phía Tây, phía Bắc giáp sông Kiến Giang và cánh đồng rộng lớn của các xã vùng giữa huyện Lệ Thủy. Phía Đông, đường quốc lộ 1A án ngữ. Lụt, thôn Mốc Thượng trở nên chơi vơi giữa biển nước. Những ngôi nhà hướng mặt ra sông và cánh đồng cùng lúc chịu sức công phá dữ dội của những cơn sóng cuồn cuộn ập vào.

Ngôi nhà của anh Dương, chị Minh gần như hứng trọn những gì dữ dằn nhất của trận lụt vừa rồi. Sóng to, gió lớn đã hất tung tất cả. Khi chúng tôi đến, anh Dương đang đứng nhìn trân trối vào cái nền nhà chơ vơ trong bất lực. Chị Minh nhặt nhạnh những viên gạch còn nguyên trong đống đổ nát để tận dụng xây lại: "Tui (tôi) về nhà mình mà tưởng đi lộn (đi nhầm). Ngó quanh thì thấy ở mô (đâu) cũng sập như chắc (như nhau) cả. Tui đứng khóc hu hu như con nít. Còn sợ hơn khi lụt lên nữa. Nghèo lâu ni (nay) nhưng đến cơ cảnh như ri (thế này) thì tui (tôi) không nghĩ đến. Trắng tay luôn rồi!".

Nhà anh Nguyễn Văn Mạnh ở gần đó cũng sập tanh bành. Anh đang chống lại mái nhà và quây vội tấm bạt vừa mua ngoài chợ xã cho vợ con ở tạm, vì nghe dự báo thời tiết ngày mai là có đợt gió mùa Đông Bắc tràn về. "Không có chỗ mô (nào) ở thì phải chấp nhận thôi chứ cũng lo lắm. Mái nhà đã rung rinh mạnh rồi, có thể đổ sập bất cứ lúc mô (nào) nên rất nguy hiểm... Thôi kệ! Phải cố gắng thôi!". Chúng tôi đi quanh thôn, ở đâu cũng thấy đổ nát, rác rều, bùn đất. Dường như nhân dân ở đây chưa biết bắt đầu thu vén nhà cửa và ổn định lại cuộc sống từ đâu.

Ông Phạm Minh Huấn - Chủ tịch Ủy ban nhân dân xã Hồng Thủy nói rằng: "Thôn Mốc Thượng là nơi chịu thiệt hại nặng nề nhất do lũ lụt. Chỉ một đội có vài chục hộ mà đã sập hoàn toàn 16 nhà, nhiều nhà khác sập một phần. Đồ đạc, phương tiện sinh hoạt và công cụ sản xuất, giống má chuẩn bị cho vụ mùa tới cũng trôi theo dòng nước. Nhiều gia đình trở về nhà sau mấy ngày chạy lụt đã không còn nhà. Hiện nay, chính quyền địa phương đã trích ngân sách hỗ trợ bà con một phần và đang tích cực vận động các nhà hảo tâm đóng góp hỗ trợ. Ngoài ra, bà con cũng luôn nhận được sự ủng hộ của rất nhiều đoàn cứu trợ trong và ngoài nước nên chắc là tình hình sẽ được cải thiện nhanh thôi". 

Bản nhà bạt

Bản Sắt, xã Trường Sơn, huyện Quảng Ninh nằm trong một thung lũng bằng phẳng dưới chân núi. Bản vốn là nơi sơn thủy hữu tình và đời sống đồng bào Vân Kiều ở đây được đánh giá là khá nhất trong các bản thuộc xã Trường Sơn. Nhưng trong suốt tháng 10/ 2020 mưa lớn và lũ đầu nguồn xảy ra liên tục đã nhấn chìm bản Sắt. Những ngôi nhà sàn nhỏ xinh của đồng bào ngập trong biển nước. Con đường từ trung tâm xã vào bản sạt lở nghiêm trọng. Bản bị cô lập trong nhiều ngày.

Anh Hồ Văn Tuấn, 26 tuổi, được bầu làm Trưởng bản đã 3 năm. Tôi gặp em trong một chuyến mang hàng cứu trợ lên Trường Sơn. Tuấn đã khóc khi nói về tình hình đời sống đồng bào trong những ngày qua: "Chưa khi mô (nào) mà em chộ (thấy) khổ như ri (thế này) cả. Một tháng đồng bào chạy lụt, chạy lở núi rồi chạy bão mấy lần luôn. Khổ lắm chị nờ (ạ). Em không biết nói răng nựa (nói thế nào nữa)...".

Tuấn khóc. Đồng bào Vân Kiều đứng sau lưng Tuấn, có những mẹ già bẩy, tám mươi tuổi cũng khóc. 26 tuổi, khỏe mạnh, nhiệt tình nhưng đã phải cáng đáng đời sống cho 34 hộ dân với 152 nhân khẩu trong hoàn cảnh vô cùng khắc nghiệt là vượt quá tầm và cả cảm xúc của em. Cảnh đồng bào với người già, con trẻ bế bồng, dắt díu nhau chạy đi trong mưa lũ, đói và rét còn chẳng cầm lòng được cả những người từng trải huống hồ là một thanh niên như Tuấn!

Mưa kéo dài, bản Sắt nằm gọn trong lòng hồ. 18 ngôi nhà lút nóc phải sơ tán. Khi nước bắt đầu hạ, đồng bào rục rịch về lại bản thì núi Sắt xuất hiện những đường nứt dài, sạt lở đã xảy ra và nguy cơ sạt lở mạnh hơn là rất lớn. Hết lụt nước lại đến lụt đất?! Lệnh di dời khẩn cấp tiếp tục được phát đi. Đi đâu? Vượt suối sang mé đồi phía bên kia. Bộ đội Biên phòng Làng Mô đã nhanh chóng dựng lên 23 ngôi nhà bạt dã chiến ở đó cho bà con tá túc. Một lớp học phủ bạt với đầy đủ bàn ghế, bảng đen cũng được hình thành. Tuy nhiên, để tiến hành dạy và học theo đúng nghĩa thì rất khó. Sau lụt, nắng trở nên oi gắt. Không khí trong nhà bạt càng trở nên bức bí và ngột ngạt. Một cô giáo với 15 đứa trẻ từ lớp 1 đến lớp 3 học ghép trong điều kiện chưa từng có. Chỉ ở trong đó thôi đã là rất khó khăn đừng nói đến chuyện học.

Hồ Văn Tuấn nói với tôi: "Nóng lắm. Lũ con nít trốn hết vô bụi cây hay xuống suối. Ở đó sẽ mát hơn". Vượt gần 10 km đường lầy bùn, trơn trượt để vào bản Sắt, chúng tôi đã chứng kiến đời sống đồng bào dân tộc Vân Kiều trong hoàn cảnh hết sức tình thế như vậy. Tôi gặp Hồ Thị Vân đeo một chiếc gùi trên vai, gương mặt phờ phạc, đôi chân cắm trong bùn nhão. Hỏi em đi đâu? Em nói: "Em ra xã nhận hàng cứu trợ. Chừ (giờ) chỉ mong có áo quần, gạo với nước mắm thôi. Mấy ngày trước không có gạo chỉ toàn ăn sắn. Chừ (giờ) cũng không có sắn nữa. Nhà ngập, áo quần mất hết. Nghe nói có cứu trợ là xa mấy cũng đi".

Nguyễn Văn Muôn - Trưởng bản Sắt, xã Trường Sơn cũng ở độ tuổi của Tuấn -  Bí thư chi bộ, nhưng có vẻ cứng cỏi hơn: "Mấy ngày qua bản ngập trong nước. Các đoàn cứu trợ muốn vô cũng không được vì bùn đất lầy lội rất khó đi. Đồng bào phải ra ngoài đường Hồ Chí Minh để nhận hàng. 10 cây chơ (chứ) 20 cây vẫn cứ đi. Không thì gay go lắm!". Được biết, hôm chạy bão Vamco số 13 vừa rồi, Muôn và chú trâu của mình là hai thành viên cuối cùng rời khỏi bản Nhà Bạt. Muôn chỉ rời đi khi biết chắc chắn rằng trong bản không còn ai ở lại.

Trong chuyến đi hôm đó tôi còn được gặp Dung - Chủ tịch Hội Phụ nữ xã Trường Sơn. Dung cũng rất trẻ. Chị chạy như con thoi từ bản này sang bản khác để điều tiết hàng cứu trợ cho đồng bào. Rất bận nên Dung chỉ nói với tôi vài câu ngắn gọn: "Bản Sắt nước rút rồi chị ạ, đồng bào đã về bản nhưng chỉ là để khỏi nhớ nhà thôi. Đồng bào Vân Kiều thương cái nhà của mình lắm á. Đồng bào vẫn phải ở nhà bạt vì núi lở. Vừa rồi lãnh đạo tỉnh, huyện đã lên khảo sát để làm khu tái định cư. Có lẽ là ngay tại địa điểm bộ đội biên phòng đã chọn để dựng nhà cho đồng bào ở bây giờ. Chắc trong thời gian ngắn nữa là triển khai thôi chị ạ. Nhu cầu nơi ăn ở sinh hoạt của đồng bào cấp thiết lắm rồi".

Xóm Nhà Nổi

Cách đây tròn 10 năm, tháng 10 năm 2010 tại xã Tân Hóa, huyện Minh Hóa đã xảy ra một trận lụt khủng khiếp. Ông Trương Tiến Thư là cán bộ cơ quan văn hóa thông tin huyện Minh Hóa đã nghỉ hưu vẫn còn nhớ như in những gì xảy ra trong trận lụt 10 năm trước. Tân Hóa nằm giữa một lòng chảo, xung quanh là lèn cao. Mùa lũ, nước đầu nguồn ập xuống, Tân Hóa hứng trọn. Hầu như các ngôi nhà ở thôn Yên Thọ 1- Tân Hóa đều lút nóc. Nhân dân ở đây phải chạy trốn lên các lèn cao, hang đá để thoát thân. Nhưng đó là ký ức 10 năm trước. Trận lũ tháng 10 năm 2020 tình hình đã khác, người dân Tân Hóa đã quen sống trên lũ nhờ có những ngôi nhà phao nổi trên mặt nước.

Câu chuyện về những ngôi nhà nổi bắt đầu từ năm 2013. Với mục đích giúp đỡ các hộ gia đình nghèo, cận nghèo và các hộ có hoàn cảnh khó khăn xây dựng nhà an toàn, từ đó giảm nhẹ tác động xấu của thiên tai đến cuộc sống hàng ngày của họ, chị Phạm Thị Hương Giang (Jang Kều), CEO Công ty Tư vấn Thương hiệu G'Brand đã bắt đầu khởi động dự  án Nhà chống lũ với các mô hình nhà an toàn, làng hạnh phúc.

Năm 2014, xã Tân Hóa là một trong những địa phương đầu tiên trong cả nước được dự án nhắc tới. Và những ngôi nhà phao đã xuất hiện giữa thung lũng Tân Hóa trong sự thích thú lẫn ngờ vực của nhiều người. Với các loại vật liệu rẻ tiền như tôn để lợp mái và làm vách bao quanh, thép kết cấu khung nhà, gỗ lát sàn và bên dưới là các thùng phuy hoặc bồn nhựa rỗng đan kết lại với nhau làm hệ phao nổi giúp nâng ngôi nhà nổi lên, hạ xuống theo mức nước lũ. Nhà hình vuông, được neo giữ bằng hệ cọc trượt hoặc dây neo nhằm giữ nhà ở vị trí ổn định, không bị trôi khi nước lên. Ngay lập tức mô hình này đã phát huy hiệu quả.

Nước lũ dâng cao đến đâu, nhà nổi lên đến đó. Những người dân Tân Hóa có nhà nổi hoàn toàn yên tâm khi mùa mưa lũ đến. Từ 2014 đến nay, đã có hơn 90 hộ gia đình được Dự án Nhà chống lũ hỗ trợ kinh phí làm nhà an toàn. Thấy được hiệu quả thiết thực của mô hình nhà nổi và kinh phí xây lắp không quá cao, chỉ trung bình trên dưới 30 triệu đồng cho một căn rộng chừng 16 mét vuông, chính quyền huyện Minh Hóa, các nhà đầu tư và nhân dân đã tích cực phát triển thêm nhiều nhà mới. Hiện tại ở Tân Hóa đã có gần 700 nhà phao chống lũ, đạt tỷ lệ gần 100% số hộ gia đình trong xã. Ông Đinh Minh Đấu - Phó chủ tịch Ủy ban mặt trận Tổ quốc Việt Nam huyện Minh Hóa cho biết: "Nhờ có những ngôi nhà này, trong trận lũ lịch sử tháng 10 vừa qua cả xã Tân Hóa cơ bản được an toàn. Bà con đã chủ động được sinh hoạt của gia đình, thấy lũ về là thu dọn đồ đạc, lương thực, thực phẩm, nước sạch lên nhà nổi và sống an toàn trên đó cho đến ngày nước rút, ngôi nhà hạ xuống mặt đất. Cảnh bà con chạy lũ lên hang đá, lèn cao chấm dứt từ khi Dự án Nhà chống lũ xuất hiện".

Tuy nhiên, mô hình nhà phao chống lũ chỉ phù hợp ở những địa phương có mức lũ cao với biên độ dao động lớn từ 4-14m,  ngâm lâu từ 3 - 10 ngày và không có dòng chảy xiết như tại Tân Hóa, Minh Hóa, Quảng Bình. Các địa phương có hình thái thiên tai khác thì không sử dụng mô hình nhà nổi này được.

Thôn Nhà Sập. Bản Nhà Bạt. Xóm Nhà Nổi. Những cái tên làng lạ lẫm. Bạn tôi về Quảng Bình cứu trợ, đi đến đâu cũng luôn miệng "Khổ hè! Khổ hè!". Tôi đọc cho bạn nghe: "Đừng than phận khó ai ơi! Còn da lông mọc, còn chồi nảy cây!", như một câu trả lời đầy hy vọng. Nhân dân Hồng Thủy sẽ có nhà mới. Đồng bào bản Sắt - Trường Sơn sẽ có bản mới. Và thung lũng Tân Hóa sẽ mãi an toàn trên những ngôi nhà phao vượt lũ.

Trong chiến tranh, đồng bào Vân Kiều, đồng bào sống dọc dãy Trường Sơn đã vượt qua hàng vạn km đường rừng hiểm nguy để nuôi giấu cán bộ, chở che cho bộ đội, công an, dân công hỏa tuyến. Giờ đồng bào chịu cảnh thiên tai thì cả nước sẽ cùng chung tay, đó là cái nghĩa cái tình đồng bào đồng chí và cũng là cái Đạo của người Việt ngàn đời nay.