Văn hóa kiến trúc nhà ở nông thôn đang có vấn đề

• Cấp phép xây nhà ở nông thôn không cần bản vẽ

Từ trước đến nay Việt Nam không hề thiếu những kiến trúc sư tài năng như Hoàng Đạo Kính, Ngô Viết Thụ, Hoàng Thúc Hào, Võ Trọng Nghĩa… nhưng nếu nói về kiến thức kiến trúc phổ thông trong đời sống một bộ phận không nhỏ" người dân lao động thì vẫn còn rất thiếu.

Cũng bởi tầm nhìn về văn hóa nói chung còn bị hạn chế thành ra rất nhiều người không hề có một khái niệm về ngôi nhà đẹp cho riêng mình. Vậy nên khi xây nhà họ bê nguyên xi những gì mình đã nhìn thấy trên tivi, mạng Internet, hoặc bắt gặp ở cứ đâu đó trong cộng đồng… rồi "sao y bản chính" hoặc là cóp nhặt một hoặc vài chi tiết nào đó rồi mang đặt lên ngôi nhà của mình.

Chính vì sự vay mượn như thế mới xuất hiện hàng loạt những ngôi nhà ở mang tính chất lai căng nửa ta nửa tây; nửa hiện đại nửa cổ điển, kiểu như: Một ngôi biệt thự nông thôn đội trên phần nóc cái tòa chóp của Nhà hát Lớn Hà Nội. Rồi thì một ngôi biệt thự kia phần dưới chịu ảnh hưởng của lối kiến trúc Pháp nhưng phần ngọn lại là kiểu kiến trúc của vùng Ả - rập, vùng Tây Á. Lại không thiếu những ngôi nhà mà phần gốc là kiểu kiến trúc truyền thống nhưng mảng nóc thì lại "đậm đà bản sắc"… Ba Tư hoặc của vùng Trung Á… thôi thì muôn kiểu tạp pí lù, không khác gì một nổi lẩu với đủ món thượng vàng hạ cám.

 Ở chiều ngược lại, tác động tiêu cực lên cảnh quan của một ngôi biệt thự xấu tại nông thôn nhiều khi lại lớn hơn so với một ngôi nhà hộp xấu tại thành phố. Sự khác biệt về kích thước là một yếu tố, nhưng ở các khu vực đô thị, con người vốn đã chấp nhận sự lộn xộn trong không gian và vì vậy mà dễ bỏ qua một ngôi nhà xấu. Nhưng tại nông thôn, nơi mà không gian giữa các ngôi nhà được mở ra theo cả chiều cao và chiều rộng, một toà biệt thự xấu sẽ giống như "cái gai trong mắt" người quan sát, làm hỏng  gần như toàn bộ bố cục chung quanh.

Vậy thì những ngôi biệt thự nông thôn Việt Nam xấu ở điểm nào?! Quan trọng nhất, chúng ta phải nói đến tính rời rạc -  phần nhiều biệt thự nông thôn về cơ bản chỉ là hai, ba ngôi nhà hộp liền kề không có tường ngăn cách với nhau. Nếu như những ngôi nhà hộp này được sắp xếp thành một khối theo hàng dọc, giống như một ngôi nhà ngang được xây cao lên, thì cũng không có gì đáng nói cả. Nhưng mà chính vì cách đặt các khối một của toà biệt thự không thẳng hàng (thường là theo hình chữ "L" cụt) mà người quan sát có thể nhận ra từng ngôi nhà hộp nhỏ làm nên toà biệt thự. Điều này còn rõ hơn khi toà biệt thự sử dụng hai kiểu mái khác nhau cùng một lúc như mái bằng và mái chóp.

Thông thường thì những ngôi biệt thự nông thôn sẽ có một khoảnh vườn nhỏ trên - dưới 1 sào Bắc bộ. Sự rời rạc được thể hiện ngay ở đây với việc hầu hết gia đình để khoảnh vườn này trở thành "diện tích chết", được sử dụng chỉ với mục đích làm nơi đỗ xe, hoặc là nột khu vườn tạp không hề được quy hoạch. Một toà biệt thự ba, bốn tầng nằm giữa một "không gian chết" như thế thì cũng không khác gì được xây trên một ốc đảo biệt lập, nhưng khác với ốc đảo là những mảng màu xanh giữa sa mạc, thì những ngôi biệt thư này lại như xa mạc giữa bối cảnh đầy màu xanh của nông thôn.

Sự rời rạc cũng thể hiện trong ngôi nhà. Nhiều ngôi biệt thự được xây dựng với trần cao quá, trong khi việc bài trí nửa trên (so với tầm mắt trung bình của con người) lại không được quan tâm, do vậy điều đó vô tình lại tạo ra một "không gian chết" nữa. Tất nhiên là xây trần cao có tác dụng điều hoà không khí trong những ngày hè nóng nực, nhưng bất kỳ ích lợi nào của việc đó lại bị mất hết do cách bố trí số cửa ra vào và cửa sổ vốn đã ít ỏi. Dòng không khí không được tự do thổi khắp ngôi nhà rồi thoát ra ngoài, tạo nên sự tù túng, nóng nực, buộc những người trong nhà phải dựa hoàn toàn vào các thiết bị điện lạnh.

*

Sau khi đã xác định xong về sự xấu xí và thiếu hiệu quả về mặt công năng của những ngôi biệt thự vùng nông thôn, chúng ta có thể chuyển sang nói về cách cải thiện tình trạng này. Những bước sửa đổi trên thực tế nhằm làm đẹp lên các ngôi biệt thự nông thôn, có lẽ chúng ta nên để cho các kiến trúc sư giải quyết. Thế nhưng ngay cả việc tìm được một kiến trúc sư ở các vùng nông thôn cũng rất khó.

Hầu hết các kiến trúc sư thực thụ đều tập trung làm việc tại đô thị vì đây là thị trường có nhu cầu nhiều hơn. Cùng với đó thì trong nhiều trường hợp, bởi xuất phát từ tư tưởng "một năm làm nhà ba năm làm cửa" cho nên thật khó để người nông dân sẵn sàng chi ra thêm một số tiền để thuê kiến trúc sư thiết kế cho "cái tổ" của mình vì trong quá trình xây nhà, bởi hạn chế về tiền bạc mà họ phải "liệu cơm gắp mắm".

Chính sự thiếu bàn tay chỉ dẫn của các kiến trúc sư thành ra mới dẫn đến tình trạng lộn xộn trong kiến trúc biệt thự nông thôn. Gia chủ tự thoả thuận với nhà thầu về thiết kế biệt thự, trong khi cả hai bên đều không có kiến thức về kiến trúc, do vậy họ chỉ biết chạy theo những gì  đã từng thấy trên Internet, tivi… thay vì nhìn ra không gian xung quanh để tìm hiểu xem một ngôi nhà đẹp cần gì  - kể cả một chiếc mái nhà có đẹp đến đâu đi nữa, thì toàn bộ ngôi nhà cũng sẽ trở nên xấu xí nếu phần mái đó không phù hợp với cảnh quan chung quanh.

Đây là một điều vừa đáng tiếc, vừa đáng ngạc nhiên, vì kiến trúc truyền thống nông thôn Việt Nam vốn khá là quy củ. Kể cả với một ngôi nhà hai gian ba chái vùng đồng bằng hay một ngôi nhà sàn ở khu vực miền núi, cao nguyên… thì  thông thường cũng được xây dựng theo những quy tắc rất logic như cửa nhà xoay về hướng Nam, và theo lối phong thủy truyền thống kiểu "trước cau, sau chuối"… Những quy tắc này vừa tăng tính công năng sử dụng của ngôi nhà, vừa khiến nó trở thành một phần tất yếu của bức tranh cảnh quan làng quê, chứ không phải làm một "tâm điểm" hội tụ những điều xấu xí nhất của các phong trào kiến trúc thị như nhiều ngôi biệt thự nông thôn đã - đang xuất hiện.

*

Từ rất lâu tại các vùng nông thôn của Scotland đã có những hội nhóm mang một cái tên rất thân thiện: "Cùng nhau sửa nhà". Mỗi khi có một hội viên có nhu cầu tu sửa nhà thay vì xây mới thì các hội viên khác sẽ cùng chung tiền và đóng góp công sức để giúp người đó sửa lại nhà. Nhờ có những hội nhóm này mà nhiều ngôi nhà cổ Scotland đã được cứu vớt khỏi cảnh xuống cấp hay bị phá đi để làm biệt thự.

Những ngôi biệt thự mang hình thù nửa tây nửa tàu tại các vùng nông thôn là một biểu hiện của sự du nhập các yếu tố kiến trúc ngoại lai vào không gian Việt, và sự xấu xí của chúng cho thấy rõ thất bại của cách tiếp cận này. Mà một trong những nguyên nhân cơ bản dẫn tới tình trạng nói trên là xuất phát từ việc hạn chế về tầm nhìn văn hóa. Xem ra, một ngôi nhà chỉ có thể đẹp khi nó hoà nhập được vào với bản sắc văn hóa, với linh hồn của khu vực đó, mà tại nông thôn Việt Nam thì đó là đường làng, cổng làng, đình chùa mếu mạo, đồng ruộng, chợ phiên…

Thiết nghĩ, thay vì xoá bỏ đi tất cả để dựng lên (cậy có tiền!) những tòa biệt thự vô hồn và lạc lõng bởi sự vay mượn vô lối như đã - đang  xuất hiện nhan nhản tại khắp các vùng nông thôn từ miền xuôi tới miền ngược như hiện nay. Chỉ có như thế may ra mới có thể bảo tồn được không gian văn hóa thuần Việt tại các vùng nông thôn tại thời điểm trước mắt cũng như lâu dài.