COVID-19 nguy cơ tạo nên "chiến tranh lạnh mới" giữa Mỹ và Trung Quốc

• Kỳ vọng gì với thỏa thuận thương mại Mỹ-Trung giai đoạn một?
• Mỹ - Trung gia tăng đối đầu ở Biển Đông
• Quan hệ Mỹ - Trung: Góc nhìn từ Washington

Tệ nhất trong gần 50 năm

Tổng thống Mỹ Donald Trump đã cáo buộc Trung Quốc che giấu dịch bệnh COVID-19 và rằng chính quyền Bắc Kinh có thể đã cho phép virus SARS-CoV-2 phát tán và lây lan thành đại dịch trên toàn cầu. Đáp lại, giới chức Trung Quốc buộc tội chính quyền Washington cố ý nguy hiểm và thậm chí là cố gắng tống tiền quốc gia khác. 

"Khẩu chiến" hàng ngày giữa Washington và Bắc Kinh đã báo động các chuyên gia an ninh quốc gia, những người lo sợ một cuộc chiến tranh lạnh mới đang hình thành giữa hai siêu cường tại thời điểm khủng hoảng toàn cầu. 

"Đây là một động lực nguy hiểm cho thế giới", Rachel Esplin Odell, một chuyên gia về Trung Quốc của Viện Quincy chuyên nghiên cứu về chính sách quân sự của Mỹ nói: "Cả hai chính phủ đang cố gắng kiếm lợi nhuận trong nước từ những thất bại của nhau. Việc này có thể lan rộng, kéo dài đại dịch, làm sâu sắc thêm cuộc khủng hoảng kinh tế toàn cầu, gây nguy hiểm cho các cuộc đàm phán thương mại tế nhị và mở ra những rạn nứt địa chính trị mới".

Đồng quan điểm này, Jacob Stokes, một nhà phân tích chính sách cao cấp về Trung Quốc của Viện Nghiên cứu hoà bình Mỹ nhận định: "Cho đến nay, không có dấu hiệu nào cho thấy căng thẳng tăng cao sẽ dẫn đến một cuộc đối đầu quân sự, mặc dù hải quân Mỹ đã tiến hành một loạt "hoạt động tự do hàng hải" gần đây ở Biển Đông, trong một khu vực mà Bắc Kinh tuyên bố là lãnh thổ của mình bất chấp luật pháp quốc tế. Nhưng quan hệ Mỹ-Trung Quốc đang trở nên tồi tệ nhất trong gần 50 năm qua". 

Cựu cố vấn an ninh cấp cao của Phó Tổng thống Mỹ Joe Biden chỉ ra rằng, một trong "những thương vong đầu tiên" của cuộc chiến tranh lạnh này là thỏa thuận thương mại được chào mời nhiều nhất giữa ông Donald Trump và Phó Thủ tướng Trung Quốc hồi tháng 1. 

Không rõ liệu Trung Quốc có sẵn sàng hoặc có thể thực hiện các cam kết của mình trong giai đoạn một hay không, trong đó có lời hứa sẽ mua thêm 200 tỷ USD hàng hóa và dịch vụ của Mỹ trong hai năm tới - từ nông sản đến ôtô và dụng cụ y tế. 

Ông Jacob Stokes cho hay: "Cam kết này vốn đã khó thực hiện trong thời kỳ kinh tế bình thường. Với nền kinh tế Trung Quốc hiện đang thu hẹp vì đại dịch, Chính phủ Trung Quốc có thể tìm cách đàm phán lại. Và bạn có thể có giai đoạn hai nếu giai đoạn một không hoạt động không? Đó là một thách thức lớn".

Hôm 4/5, Bộ trưởng tài chính Mỹ Steven Mnuchin bày tỏ hy vọng Chủ tịch Tập Cận Bình sẽ thông qua thỏa thuận 1 mặc dù căng thẳng gia tăng và khủng hoảng kinh tế. "Nếu họ không làm như vậy, sẽ có những hậu quả rất đáng kể trong mối quan hệ và trong nền kinh tế toàn cầu về cách mọi người sẽ làm kinh doanh với họ", ông Steven Mnuchin nói trong một cuộc phỏng vấn với Fox Business Network. 

Nhưng ngay cả khi Bộ trưởng Tài chính Mỹ hy vọng sẽ duy trì thỏa thuận thương mại, Tổng thống Donald Trump vẫn đưa ra ý tưởng áp thuế mới đối với Trung Quốc và cố gắng trích xuất các khoản bồi thường cho thiệt hại kinh tế và con người bởi đại dịch. 

"Họ đã phạm một sai lầm khủng khiếp và họ không muốn thừa nhận điều đó", ông Donald Trump nói trong cuộc trả lời phỏng vấn hãng Fox News hôm 3/5: "Họ đã cố gắng che giấu nó. Họ đã cố gắng đưa nó ra ngoài, giống như một đám cháy". 

Tổng thống Mỹ cũng cho biết ông đang tìm cách để Trung Quốc trả tiền, nhưng ông không đưa ra chi tiết cụ thể. "Chúng tôi chưa xác định số tiền bồi thường cuối cùng. Nhưng nó sẽ rất đáng kể", ông Donald Trump khẳng định.

Một quan chức cấp cao của Trung Quốc tên là Le Yucheng đã bác bỏ những cáo buộc của ông Donald Trump và gọi ý tưởng này là trò hề, tống tiền. Trong một cuộc phỏng vấn ngày 29/4 với hãng NBC News, Le Yucheng cáo buộc chính quyền ông Donald Trump không làm gì trong 50 ngày sau khi Trung Quốc khóa chặt tâm chấn của virus SARS-CoV-2 là Vũ Hán và cảnh báo về sự lây lan chết người của dịch bệnh. 

Yong Wang, lãnh đạo Trung tâm nghiên cứu Mỹ tại Đại học Bắc Kinh thì cho biết những lời hoa mỹ không ngừng từ chính quyền Donald Trump đổ lỗi cho Trung Quốc về sự bùng phát COVID-19 có nguy cơ  tạo nên chiến tranh lạnh mới và cũng có thể làm suy yếu quan điểm của Mỹ trong công chúng Trung Quốc. "Trước đây, người ta thường coi hệ thống chính trị của Mỹ là đáng tin cậy một cách hợp lý. Điều đó đã bắt đầu thay đổi", ông Yong Wang cảnh báo. 

Và giống như nhiều chuyên gia chính trị và quan chức Chính phủ Trung Quốc, Yong Wang tin rằng các cáo buộc của Tổng thống Donald Trump đối với Trung Quốc là một phần của mưu đồ nhằm làm chệch hướng những chỉ trích trong nước về việc ông tự xử lý đại dịch. Hiện ông Donald Trump đang phải chứng kiến số phiếu thăm dò ý kiến của mình giảm trong những tuần gần đây, với việc đối thủ của ông là Joe Biden giữ vị trí dẫn đầu mỏng ở một số bang trọng yếu.

Nhưng thực tế thì Trung Quốc cũng đã bị nghi ngờ vì sự thiếu minh bạch trong việc thông tin dịch bệnh COVID-19, đặc biệt là trong giai đoạn đầu, khi họ kiểm duyệt thông tin về virus và bịt miệng các bác sĩ đã cố gắng đưa ra cảnh báo. Điều này gây ra một phản ứng dữ dội bên trong Trung Quốc cũng như ở nước ngoài. 

Ngay cả bây giờ, các quan chức và chuyên gia y tế của Mỹ đã đặt câu hỏi liệu số liệu về ca nhiễm bệnh và số người chết của Trung Quốc có thể được tin cậy hay không. Theo một báo cáo của CNN, một động thái làm tăng thêm mối lo ngại là Bắc Kinh đã hạn chế quyền truy cập vào nghiên cứu về virus này.

Đáng chú ý, Mỹ không phải là quốc gia duy nhất tức giận vì việc xử lý virus SARS-CoV-2 của Trung Quốc và các nhà lãnh đạo thế giới khác đã nhìn thấy sự sụp đổ tiềm tàng từ việc chọn một cuộc chiến với Bắc Kinh. Tại Australia, Thủ tướng Scott Morrison kêu gọi một cuộc điều tra độc lập về nguồn gốc của virus. 

Phản ứng của Trung Quốc là nhanh chóng và bao gồm các mối đe dọa tẩy chay kinh tế đối với các sản phẩm của Australia và cáo buộc rằng ông Scott Morrison đang tham gia vào "chủ nghĩa cơ hội đáng khinh".

Mỹ cần phải bước đi cẩn thận

"Mong muốn làm cho Trung Quốc trả tiền là điều dễ hiểu", Dan Blumenthal, Giám đốc nghiên cứu châu Á tại Viện Doanh nghiệp Mỹ, Washington, D.C., nhận định. Nhưng Blumenthal, một cựu quan chức Lầu Năm Góc trong chính quyền của Tổng thống George W. Bush lại cho rằng, ông Donald Trump phải bước đi cẩn thận vì sự phụ thuộc vào Trung Quốc đối với các nguồn hàng liên quan đến vật tư y tế. 

Ngược lại, chuyên gia của Đại học Bắc Kinh Yong Wang thì lập luận rằng, nếu Mỹ đẩy mạnh các mối đe dọa để tìm kiếm các thiệt hại liên quan đến virus SARS-CoV-2 đối với Trung Quốc hoặc "giải tán" hai nền kinh tế, có lẽ nó sẽ gây tác dụng ngược. 

Trung Quốc đã bắt đầu có dấu hiệu cho thấy đây sẽ là nền kinh tế đầu tiên phục hồi sau khủng hoảng, đưa Bắc Kinh vào thế mạnh hơn để trả đũa nếu quan hệ xấu đi hơn nữa. Yong Wang cũng nói rằng nếu Mỹ cố gắng xa lánh Trung Quốc về mặt ngoại giao, thì Bắc Kinh sẽ chuyển sang hình thành các liên minh sâu sắc hơn ở châu Âu, châu Á và trên toàn thế giới.

Asad Majeed Khan, Đại sứ Pakistan tại Mỹ, cho rằng đất nước của ông không cảm thấy áp lực khi phải lựa chọn giữa hai đồng minh quan trọng cho đến nay. Nhưng "rõ ràng khi có căng thẳng leo thang giữa hai nền kinh tế lớn nhất thế giới và các quốc gia hùng mạnh nhất... vào thời điểm thế giới cần đến với nhau, điều này có thể làm suy yếu khả năng toàn cầu để đối phó với thách thức phi thường này". 

Rachel Esplin Odell thì chỉ rõ, dù ông Donald Trump và Chủ tịch Tập Cận Bình có thích hay không, Mỹ và Trung Quốc vẫn phải hợp tác ngay bây giờ về mọi thứ, từ việc phát triển vaccine đến cung cấp vật tư y tế toàn cầu.

Tuy nhiên, đáng tiếc là hiện tại có rất ít dấu hiệu cho thấy sự hợp tác này sẽ diễn ra sớm. Trong một video tuyên truyền gây sửng sốt, Chính phủ Trung Quốc đã công khai chế giễu những nỗ lực của Chính phủ Mỹ trong việc kiềm chế và phòng chống COVID-19.  

Còn tại Mỹ, trong nhiều năm qua, giới tinh hoa an ninh quốc gia Mỹ chủ yếu kêu gọi một chiến lược cạnh tranh hơn đối với Trung Quốc trong khi người dân Mỹ không chắc chắn như vậy. 

Nhưng giờ đây, dịch bệnh COVID-19 đã thuyết phục được nhiều người Mỹ rằng Chính phủ Trung Quốc đặt ra không chỉ là mối đe dọa mơ hồ đối với trật tự quốc tế do Mỹ lãnh đạo, mà còn là mối nguy hiểm trực tiếp đối với sự thịnh vượng và hạnh phúc của họ. Đa số áp đảo trong đảng Cộng hòa và Dân chủ hiện nay ủng hộ một chính sách cứng rắn hoặc cứng rắn hơn đối với Trung Quốc so với kế sách của chính quyền hiện tại. 

Dịch bệnh COVID-19 đang đe dọa sẽ đưa Mỹ vào thế bất lợi chiến lược. Vấn đề ở đây không phải là ông Donald Trump đã xử lý khủng hoảng hoặc sự xa lánh của ông đối với các đồng minh mà là về ngân sách. Chính phủ Mỹ đã quyết định, chính xác, chi tiêu bất cứ điều gì cần thiết để giữ cho nền kinh tế tồn tại ngay cả khi hầu hết thương mại bình thường bị khó khăn. 

Quyết định đó có khả năng thêm vài nghìn tỷ USD vào mức thâm hụt đã rất ấn tượng trong năm nay. Chúng ta có thể dễ dàng thấy một hiệu suất lặp lại vào năm tới. Thâm hụt xoắn ốc cuối cùng sẽ tạo ra một tính toán ngân sách và Bộ Quốc phòng có thể là một trong những nạn nhân lớn. 

Bởi lẽ, sau cuộc khủng hoảng tài chính 2008-2009, Mỹ đã tìm cách giảm thâm hụt bằng cách cắt giảm chi tiêu quốc phòng. Lầu Năm Góc cuối cùng đã bị mất khoảng 500 tỷ USD tiền ngân sách  trong những năm sau đó. 

Các nhà phân tích của RAND Corporation dự đoán rằng việc cắt giảm tương tự có thể sẽ xảy ra sau cuộc khủng hoảng COVID-19 và các vết cắt có thể đi sâu hơn đáng kể. Mỹ có thể phải tìm cách kiểm soát Trung Quốc bằng cách giảm các cam kết ở nơi khác hoặc nắm lấy các chiến lược rủi ro cao hơn như leo thang hạt nhân để bảo vệ các đồng minh và đối tác bị phơi bày… 

Không có lựa chọn nào trong số này có vẻ tốt, đặc biệt là khi căng thẳng Mỹ-Trung Quốc gia tăng và khi Bắc Kinh dường như xem sự hỗn loạn do COVID-19 gây ra như một cửa sổ cơ hội chiến lược hơn là một lý do để kiềm chế.