Bài 1: Tín ngưỡng dân gian, kết nối cộng đồng

Theo thống kê chưa đầy đủ, cả nước có gần 9.000 lễ hội diễn ra khắp các vùng miền và thường rơi vào mùa xuân, từ tháng Giêng đến hết tháng 3 âm lịch. Cũng không biết từ khi nào tục đi lễ hội đầu năm đã hình thành như một hoạt động tự nhiên trong tâm thức của mỗi con dân đất Việt. Lễ hội, bên cạnh những cái được là chính, cũng bộc lộ bao điều trăn trở, thậm chí là phản cảm. Để có cái nhìn khách quan về lễ hội, bắt đầu từ số này, Báo CAND khởi đăng loạt bài "Lễ hội đầu xuân 2009 - nhìn từ hai phía".

Khởi nguồn lịch sử

Sự phát triển của dân tộc Việt Nam gắn liền với lịch sử dựng nước và giữ nước của các bậc tiền nhân nên không có gì khó hiểu khi tất cả các lễ hội ở nước ta đều gắn với lịch sử và có truyền thống lâu đời, mang ý nghĩa tưởng nhớ đến các anh hùng hào kiệt có công đánh giặc, giữ nước.

Trải qua 700 năm, tư tưởng "tâm cứu độ chúng sinh, tâm giải phóng dân tộc, tâm hoà nhập cộng đồng" của vị Tổ sư của Thiền phái Trúc lâm, Trần Nhân Tông, người đã hai lần lãnh đạo nhân dân chiến thắng giặc Nguyên - Mông vẫn còn nguyên giá trị.

Hàng vạn người quy tụ về đỉnh non thiêng Yên Tử thuộc thị xã Uông Bí, tỉnh Quảng Ninh, mỗi ngày, như một minh chứng cho sự lan tỏa không giới hạn của tinh thần đạo pháp phổ độ chúng sinh, hướng con người đến những điều thiện.

Hơn 20 ngôi chùa trong quần thể di tích Yên Tử được gìn giữ, tôn tạo đều gắn với những dấu tích có thật của những tháng ngày vua Trần về đây tu hành và hiển Phật, bắt đầu từ chùa Trình ở ngã ba Dốc Đỏ (QL18A) và kết thúc ở ngôi chùa Đồng trên đỉnh non thiêng ở độ cao 1.068m giữa lồng lộng mây trời. Lịch sử hiện hữu đã trở thành sức hút, kéo hàng triệu du khách trong và ngoài nước hội tụ về đây mỗi năm Tết đến xuân về.

Tích truyện về chùa Giải Oan cũng chứa chất một truyền thuyết gắn với Phật Hoàng. Khi Trần Nhân Tông quyết rời lầu son gác tía về Yên Tử tu hành, vua Anh Tông liền sai các cung tần, mỹ nữ của ngài đến can ngăn, xin vua quay trở lại triều đình. Nhưng vua Trần lòng đã quyết, nên các cung tần mỹ nữ đã lao mình xuống dòng suối Hổ Khê. Xót thương cho các giai nhân, nhà vua cho lập đàn tràng làm lễ giải oan. Từ đó, cái tên Giải Oan được gắn cho con suối và cả ngôi chùa được dựng trên nền đàn tràng.

Hàng vạn du khách về với Yên Tử mùa hội 2009.

Từng đặt bước đến đây, danh sĩ Nguyễn Thượng Hiền đã có thơ rằng: "Giải hết nỗi lòng ngay với Chúa/ Oan theo dòng nước sạch cùng Vua". Đường đến các chùa trên đỉnh Yên Tử dốc đứng, cheo leo, bạt ngàn xanh mướt tùng, trúc nhưng ai cũng một lòng tâm niệm phải leo đến chùa Hoa Yên (ở độ cao 534m) và chùa Đồng (1.068m), nơi lúc sinh thời, Trần Nhân Tông thường mở các lớp giảng truyền yếu chỉ thiền tông cho các đệ tử thân cận ở đây.

Không kéo dài suốt 3 tháng đầu năm như lễ hội Yên Tử, lễ hội Đền Trần (Nam Định) chỉ diễn ra trong khoảnh khắc ngắn ngủi giờ Tý đêm 14, thời khắc chuyển sang ngày Rằm tháng Giêng âm lịch. Lễ khai ấn Đền Trần nổi tiếng cũng gắn với việc vua Trần mở tiệc chiêu đãi tại quê nhà, phủ Thiên Trường để mừng công, ban thưởng cho các quan lại đã có nhiều đóng góp trong cuộc kháng chiến chống quân Nguyên - Mông. Khai ấn đêm 14 cũng là cách thức mở đầu cho một năm làm việc mới của vua quan nhà Trần.

Lễ hội Đền Thượng, một lễ hội lớn của bà con vùng cao tỉnh Lào Cai cũng là sự tưởng nhớ của người dân địa phương đối với Đức Quốc Công Tiết Chế Trần Hưng Đạo, một trong những vị tướng lừng danh của thời đại, người đã lãnh đạo nghĩa quân Đại Việt giành chiến thắng ở tuyến phòng thủ Lào Cai vào năm 1257, ghi thêm một dấu ấn rực rỡ cho dân tộc…

Tưởng nhớ công ơn của các anh hùng hào kiệt là một truyền thống lâu đời, và đã được khẳng định khi dân ta hằng năm cứ vào ngày 6 tháng Giêng vẫn hướng về lễ hội Đền Gióng, nghiêng mình thắp nén nhang thơm tạ ơn người anh hùng truyền thuyết Thánh Gióng, một trong "tứ bất tử" của tín ngưỡng dân gian. Thánh Gióng nhổ tre Đằng Ngà, đánh thắng giặc Ân đã đi vào tiềm thức mỗi người ngay từ những bài học thuở ấu thơ…

Kết nối cộng đồng

Hòa trong dòng người đếm từng bậc cầu thang hành hương về hai vùng đất thiêng của Phật giáo: chùa Hương và Yên Tử, mới cảm nhận rõ rệt nhất sự gắn kết cộng đồng bền chặt giữa cuộc sống bộn bề, ào ạt, chật ních lo toan này. Ngay cả khi cả vạn người ken đặc mà đường hành hương chỉ có một thì mọi người vẫn vui vẻ nở nụ cười, người với người từ xa lạ bỗng chốc trở thành thân quen.

Tôi nhớ mãi hình ảnh cô bạn cùng chuyến "chinh phục" chùa Đồng (Yên Tử) với tôi đã được một người đàn ông không quen biết cho vịn tay suốt chặng đường dài gần 500m núi dốc đứng. Chân quen chốn thị thành, cô nàng chưa bao giờ leo núi vì sợ độ cao. Lên tới chùa Đồng cao 1.068m, nhìn xuống điệp trùng rừng xanh thẳm, lảng bảng mây vờn, cô bạn tôi đã hét lên vui sướng vì đã chiến thắng được chính bản thân mình. Ghé cánh tay rắn chắc dìu người già, phụ nữ, trẻ em hay những lời động viên "cố lên" của những người bạn đồng hành đi lễ hội khiến bao nhiêu mệt mỏi tan biến hết, lòng thanh thản, hướng đến điều thiện như lời Phật dạy.

Không chỉ có thế, những hoạt động tập thể diễn ra tại các lễ hội như: tế lễ, rước kiệu, thi hát dân gian, đấu vật, thả diều, ném còn… đã kéo mọi người, không phân biệt sang hèn, nông thôn hay thành thị lại gần nhau, chung niềm vui, hào hứng, quên đi những âu lo, phiền muộn.

Ở lễ hội Đền Trần, tục phát ấn trong giờ Tý ngày 14 tháng Giêng đã lôi cuốn sự mong đợi của hàng vạn người. Năm nay, Ban tổ chức thông báo đã phát ra khoảng 10 vạn ấn. Có hai loại ấn được ban trong dịp này. Ấn trên lụa đỏ được phát cho các quan chức, cán bộ và khách mời, ấn in giấy điệp vàng được phát rộng rãi cho dân. Ai cũng nghĩ rằng, có được một cái ấn mang dấu tích của nhà Trần sẽ may mắn và nhiều cơ hội thăng tiến về đường sự nghiệp, có được địa vị tốt hơn cái mình đang nắm giữ.

Hội Gióng Sóc Sơn lại mang rõ tính chất hội cầu mùa theo tín ngưỡng dân gian phổ biến ở hầu hết hội xuân vùng đồng bằng và trung du Bắc Bộ. Người người tham gia Hội Đền Gióng đều mong ước một năm mới mưa thuận gió hoà, làm ăn thuận lợi, gặp nhiều may mắn.

Tham dự lễ Hội Đền Gióng còn là dịp để những thế hệ đi trước giáo dục cho con cháu nhớ đến truyền thống hào hùng của người anh hùng Thánh Gióng dẹp giặc Ân, bảo vệ bình yên đất nước, từ đó nâng cao tinh thần tự tôn dân tộc, lòng tự hào và thêm yêu đất nước Việt Nam giàu truyền thống.

Điểm tựa phát triển kinh tế - văn hóa - du lịch

Có lễ hội là của địa phương, mang tính vùng miền. Có lễ hội của cấp quốc gia, sức lan tỏa rộng nhưng quan trọng hơn cả là lễ hội được tổ chức trước hết làm phong phú hơn cuộc sống cho người dân sở tại cùng du khách bốn phương… Và hoạt động lễ hội ở thời hiện đại, còn quảng bá được cho địa phương mà không một "công nghệ lăng xê" nào "qua mặt" được.

Không phải ngẫu nhiên mà nhiều địa phương may mắn được sở hữu những lễ hội lớn đã coi lễ hội như "đặc sản" để tiếp thị và phát triển du lịch, coi lễ hội là điểm tựa phát triển kinh tế - xã hội bằng việc lôi kéo du khách trong và ngoài nước về tham quan, nghỉ dưỡng. Bởi dự lễ hội, ngoài việc bày tỏ lòng thành với những đấng thiêng, ai cũng có nhu cầu đi chơi, thăm thú nơi này, nơi kia, có những quãng thời gian thư giãn cùng bạn bè, người thân ngoài công việc.

Thượng tá Đặng Văn Chấn, Trưởng Công an thị xã Uông Bí, Phó Trưởng Ban tổ chức lễ hội Yên Tử tiết lộ: Chỉ riêng trong gần 2 tuần lễ hội của tháng Giêng xuân Kỷ Sửu, Yên Tử đã đón gần 30 vạn lượt du khách và theo dự báo của Ban tổ chức đến hết kỳ hội sẽ có  hơn 2 triệu du khách hành hương về lễ Phật, đúng bằng  khách du lịch đến với Quảng Ninh. Nguồn lợi về du lịch thì đã quá rõ, chính vì thế mà tỉnh Quảng Ninh luôn có ý thức gìn giữ và tôn tạo quần thể di tích này đồng thời xây dựng một phong cách phục vụ ngày càng chuyên nghiệp hơn.

Ở phía Bắc, thì 3 tỉnh nổi tiếng về phát triển du lịch là Phú Thọ, Lào Cai và Yên Bái, ngoài việc có những danh thắng, cảnh quan đẹp thì những lễ hội lớn kéo dài suốt 3 tháng đầu năm chính là tâm điểm của hoạt động du lịch, mời gọi du khách. Lễ hội đền Thượng, ngôi đền nằm trên đồi Mai Lĩnh (hay còn gọi là Hỏa Hiệu) thuộc TP Lào Cai cùng một quần thể di tích bao gồm các đền, chùa, miếu mạo như: Đền thờ Mẫu Thượng Ngàn, chùa Lê Lợi, đền Cấm, đền Am v.v… luôn tấp nập khách thập phương lui đến ngắm cảnh cũng như tế lễ các vị thánh, vị tướng mỗi độ lễ hội đầu xuân.

Đồng thời, với kiến trúc cổ xưa cùng việc địa giới nằm trong vùng giao thoa giữa hai con sông lớn: sông Hồng và sông Nậm Thi, đền Thượng không chỉ là nơi để tế lễ cầu may đầu năm mà còn là một trong những địa điểm tạo nên cảm giác thư thái cho mỗi du khách khi đặt chân đến đây. Lễ hội Đền Hùng ở vùng đất Tổ từ lâu đã trở thành ngày quốc giỗ, tâm điểm của du khách trong và ngoài nước tìm về… Và chính lễ hội Đền Hùng đã là điểm kết nối hoạt động du lịch của 3 tỉnh Phú Thọ - Lào Cai - Yên Bái theo chương trình du lịch "Về miền lễ hội cội nguồn dân tộc Việt Nam năm 2009".

Theo ông Phan Văn Năm - Trưởng ban Quản lý Di tích lịch sử văn hóa thành phố Lào Cai: Trong hai ngày 14 và 15 tháng Giêng (tức ngày 8/2 và 9/2/2009), lễ hội đền Thượng đã đón hàng vạn lượt du khách thập phương, đóng góp một phần không nhỏ vào doanh thu của ngành công nghiệp không khói.

Đặc biệt, mục đích của việc tổ chức lễ hội đền Thượng năm nay nói riêng và mọi năm chính là để phát huy truyền thống uống nước nhớ nguồn, khơi dậy lòng tự hào dân tộc, thiết thực phục vụ nhu cầu hưởng thụ các giá trị văn hóa tinh thần và đời sống tâm linh của nhân dân các dân tộc trong và ngoài tỉnh Lào Cai.

Mặt khác, lễ hội đền Thượng năm nay là một trong những sự kiện văn hóa quan trọng góp phần triển khai thực hiện các đề án, kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội của thành phố giai đoạn 2006-2010.

Lễ hội không chỉ có ý nghĩa tín ngưỡng dân gian, phục dựng quá khứ mà còn thể hiện hồn cốt và tinh thần dân tộc. Nhiều nhà văn hóa đã khẳng định lễ hội mang trong mình bản sắc không trộn lẫn giữa thế mạnh càn lướt của toàn cầu hóa mà nếu biết trân trọng, biết khai thác đúng hướng, lễ hội sẽ là một trong những tấm danh thiếp uy tín tiếp thị cho đất nước mình, vì sự phát triển của một nước Việt Nam có bản sắc.

 (Còn nữa)