Cải tổ Liên Hợp Quốc: Nhiệm vụ bất khả thi?

• Nga – Mỹ bất đồng dự thảo Liên hợp quốc trừng phạt Triều Tiên
• Lực lượng gìn giữ hòa bình Liên hợp quốc bị cáo buộc lạm dụng tình dục trẻ em Haiti
• Liên hợp quốc cảnh báo về sự leo thang của ma túy

Trên thực tế, nhiều ý kiến cho rằng bộ máy của Liên Hợp Quốc đã quá tải và không hiệu quả, thế nên cần phải được khắc phục nhanh chóng. 

Từ khi trở thành Tổng thư ký Liên Hợp Quốc, ông Antonio Guterres đã nhấn mạnh đến cải cách và đưa ra các đề xuất phát triển và điều chỉnh sứ mệnh của tổ chức. Tuy nhiên, vấn đề cải cách sẽ còn phải đối mặt với những thách thức nghiêm trọng, đáng lo ngại nhất chính là sự bất đồng giữa các quốc gia thành viên. 

Khi nói đến ý nghĩa của những cải cách thực sự, các quốc gia khác nhau có những ưu tiên khác nhau. Mỹ và các đồng minh muốn Liên Hợp Quốc chủ động hơn trong việc cải cách quản lý để tăng tính minh bạch, trách nhiệm giải trình và hiệu quả. 

Trong khi đó, các cường quốc mới nổi rất mong muốn tham gia vào Hội đồng Bảo an như là thành viên thường trực nhưng lại không sẵn sàng chấp nhận những cải cách cần thiết để giảm lãng phí và tăng tính hiệu quả.

Nhu cầu cấp thiết

Liên Hợp Quốc - tổ chức quốc tế lớn nhất hành tinh - ra đời ngày 24-10-1945 với tôn chỉ ngăn chặn chiến tranh và xung đột, giữ gìn hòa bình và an ninh thế giới. 

Hơn 70 năm qua, Liên Hợp Quốc đã có nhiều cống hiến trong việc thực thi sứ mệnh xây dựng một trật tự thế giới công bằng, tốt đẹp, thúc đẩy sự phát triển bền vững cho nhân loại. 

Đóng góp lớn nhất của Liên Hợp Quốc là ngăn ngừa không để xảy ra một cuộc chiến tranh thế giới mới, làm giảm 80% những cuộc xung đột bạo lực đẫm máu, cuộc diệt chủng và thanh lọc chính trị, thúc đẩy quá trình phi thực dân hóa, góp phần đưa các vùng lãnh thổ không tự quản trở thành các quốc gia độc lập. 

Tổng thư ký Antonio Guterres khẳng định Liên Hợp Quốc cần phải cải cách để có thể hoạt động "nhanh chóng, hiệu quả, và năng suất".

Tuy nhiên, từ một tổ chức quốc tế có ảnh hưởng sâu rộng trong đời sống quốc tế, trước những biến động nhanh chóng và phức tạp của thế giới thời gian gần đây, Liên Hợp Quốc đang phải đối mặt với hàng loạt vấn đề thuộc về lòng tin và có nguy cơ bị đẩy ra bên lề chính trường thế giới.

Trong bối cảnh toàn cầu hóa diễn ra mạnh mẽ, trật tự pháp lý quốc tế mất cân bằng do ảnh hưởng ngày càng tăng của các cường quốc và quan niệm về chủ quyền quốc gia của các nước thay đổi, hoạt động của Liên Hợp Quốc đang không đáp ứng kịp với những biến động đó.

Các cuộc xung đột vẫn không ngừng xảy ra, các hoạt động khủng bố, việc sử dụng các loại vũ khí hóa học hay các cuộc thử vũ khí hạt nhân vẫn tiếp diễn ở nhiều khu vực trên thế giới mà chưa có một giải pháp hữu hiệu. 

Bên cạnh đó, uy tín cũng như hiệu quả hoạt động của Liên Hợp Quốc cũng đang bị ảnh hưởng nặng nề bởi các vấn đề liên quan đến chương trình viện trợ nhân đạo kém hiệu quả, hay lực lượng gìn giữ hòa bình chưa hoạt động được như mong muốn.

Bởi vậy, tìm kiếm các biện pháp để cải tổ hệ thống cho phù hợp với tình hình mới là nhu cầu cấp thiết hiện nay của Liên Hợp Quốc, cũng như của cộng đồng quốc tế. Nhìn lại lịch sử hình thành và phát triển, đã ba lần Liên Hợp Quốc tiến hành cải tổ. Tuy nhiên các cuộc cải cách này mới chỉ dừng lại ở việc tăng số lượng thành viên ở các cơ quan như Hội đồng kinh tế - xã hội hay Hội đồng Bảo an. 

Vấn đề cải tổ Liên Hợp Quốc được đặt ra từ lâu với những sáng kiến và thực tiễn từ thập niên 90 của thế kỷ XX. Tuy nhiên, công cuộc cải tổ diễn ra một cách chậm chạp với những bước đi thận trọng. 

Tháng 9-2000, Liên Hợp Quốc họp Hội nghị Cấp cao Thiên niên kỷ và thông qua Tuyên bố Thiên niên kỷ, trong đó đề ra những mục tiêu về cải tổ nhằm tăng cường vai trò, hiệu quả và dân chủ hóa Liên Hợp Quốc. 

Đầu tháng 9-2003, Tổng thư ký Kofi Annan kêu gọi cải tổ mạnh mẽ, đồng thời quyết định thành lập một nhóm nghiên cứu và khuyến nghị các biện pháp ứng phó với các thách thức về hòa bình - an ninh, cũng như cải tổ toàn diện.

Tổng thư ký kế nhiệm sau đó, ông Ban Ki-moon, cũng xác định việc cải tổ Liên Hợp Quốc là một trong những nhiệm vụ trọng tâm và thách thức lớn nhất trong nhiệm kỳ của mình. 

Cho đến Tổng thư ký đương nhiệm Antonio Guterres, ông đã bắt đầu ngày làm việc đầu tiên trên cương vị mới bằng tuyên bố Liên Hợp Quốc cần phải thừa nhận những nhược điểm và cải tổ cách thức làm việc thì mới có thể xử lý được những thách thức toàn cầu hiện nay. 

Theo đó, tổ chức này cần cải tổ khâu quản lý để có thể hoạt động "nhanh chóng, hiệu quả, và năng suất", chú trọng nhiều hơn đến quá trình thực thi và rút ngắn thời gian lên kế hoạch, tập trung vào con người và giảm bớt những thủ tục quan liêu. Hiện nay, ưu tiên của Liên Hợp Quốc là giải quyết những vấn đề gốc rễ của vô số những thách thức đang đặt ra đối với ba trụ cột chính: hòa bình và an ninh, phát triển bền vững, nhân quyền.

Thách thức to lớn

Thế giới đã thay đổi rất nhiều kể từ năm 1945, trong khi Liên Hợp Quốc vẫn duy trì một trật tự cũ. Điều này làm xói mòn lòng tin vào sự hỗ trợ của tổ chức này đối với nhiều vấn đề quốc tế. Những yếu tố pháp lí và thực tiễn đã và đang cản trở đến quá trình cải tổ này. Đó là sự ràng buộc bởi những quy định trong Hiến chương Liên Hợp Quốc như Quy chế ủy viên thường trực và quyền biểu quyết. 

Dù hầu hết các quốc gia đều đồng thuận rằng đã đến lúc cần phải cải tổ nhưng điều này lại không thể làm được trong khuôn khổ các quy tắc hiện nay, bởi vì bất kỳ sự sửa đổi nào trong Hiến chương hoặc các vấn đề có tính chất quan trọng khác đều phải được sự đồng thuận của năm nước ủy viên thường trực Hội đồng Bảo an (gồm Mỹ, Anh, Pháp, Nga, Trung Quốc).

Theo một kế hoạch được đề xuất gần đây, số thành viên thường trực có thể sẽ tăng thêm năm quốc gia, trong đó các ứng cử viên được đề cập nhiều nhất là Đức, Nhật Bản, Brazil, Ấn Độ và một quốc gia châu Phi. Tuy nhiên, sửa đổi phải được sự đồng thuận của năm nước ủy viên thường trực. 

Giữa lúc những tính toán phục vụ cho lợi ích quốc gia cục bộ ngày càng có xu hướng gia tăng, thì các quốc gia này cũng không mấy mặn mà với việc sửa đổi. Vì thế, họ khó chấp nhận chuyện phải chia sẻ quyền lực này cho các thành viên khác. 

Bên cạnh đó, hiện nay có sự ganh đua giữa các khu vực, thể hiện các cuộc tranh cãi nảy lửa giữa các nhóm lợi ích khác nhau. Cải tổ, tiến bộ chưa thấy song một thực tế rõ ràng là có sự chia rẽ sâu sắc giữa các nước thành viên Liên Hợp Quốc và giữa các khối nước.

Sau hơn 70 năm, việc Liên Hợp Quốc vẫn bị chỉ trích là một cơ cấu lỗi thời, đã cho thấy những thách thức không nhỏ trong quá trình nâng cao vai trò của tổ chức này. Theo giới chuyên gia, để thúc đẩy được tiến trình cải tổ cơ chế hoạt động của Liên Hợp Quốc, chỉ có quyết tâm chính trị thôi là chưa đủ, mà cần bản lĩnh vượt qua thách thức. 

Một trở ngại trước mắt đối với ông Guterres là việc vượt qua nhiều hạn chế đối với quyền hạn của chính mình khi thực sự muốn thay đổi Liên Hợp Quốc. 

Với vai trò là Tổng thư ký, ông Guterres vấp phải tình trạng chia rẽ trong Hội đồng Bảo an khi năm ủy viên thường trực đang trong tình trạng "chiến tranh lạnh". Vì thế, giữ được cách tiếp cận trung dung là điều không hề dễ dàng đối với ông Guterres, chưa nói đến việc hối thúc sự cải tổ cơ quan siêu quyền lực này.

Vừa qua, khóa họp thứ 72 của Đại hội đồng Liên Hợp Quốc tại New York (Mỹ) đã có sự khởi đầu tốt đẹp với việc 128 quốc gia đã ký vào tuyên bố chính trị 10 điểm ủng hộ kế hoạch cải cách toàn diện Liên Hợp Quốc của Tổng thư ký Antonio Gutteres. Việc nhiều nước tán thành cải tổ được xem là một cột mốc lớn.

Ông Gutteres đặc biệt nhấn mạnh bảy thách thức đòi hỏi thế giới cần chung tay hành động, bao gồm mối đe dọa hạt nhân, chủ nghĩa khủng bố toàn cầu, xung đột vũ trang - sắc tộc kéo theo khủng hoảng nhân đạo quốc tế, biến đổi khí hậu, tình trạng bất bình đẳng, nguy cơ mất an ninh mạng, và khủng hoảng di cư. 

Tất cả những thách thức trên đòi hỏi Liên Hợp Quốc phải hoạt động hiệu quả và hợp pháp hơn. Muốn vậy, tổ chức này cần phải thay đổi toàn diện, tương xứng với vị thế của một tổ chức đa phương lớn nhất thế giới, có đủ lý do chính đáng để hành động và duy trì sự cân bằng quốc tế.

Cải tổ Liên Hợp Quốc là nguyện vọng không mới của nhiều quốc gia trên thế giới. Tuy nhiên, mong muốn là một chuyện, có thể cải tổ và cải tổ như thế nào lại là câu chuyện khác. Vấn đề đặt ra hiện nay trong quá trình cải tổ là làm sao tìm được những giải pháp đồng bộ, hài hòa có thể vừa đáp ứng được mọi lợi ích chung và riêng, cho tất cả các quốc gia và khu vực. 

Song, đây dường như là nhiệm vụ bất khả thi bởi lập trường giữa các nhóm lợi ích còn quá xa nhau và những tính toán phục vụ cho lợi ích quốc gia cục bộ ngày càng có xu hướng gia tăng. Và chắc chắn, con đường cải cách Liên Hợp Quốc sẽ còn mất rất nhiều thời gian mới đi đến đích. 

Có lẽ chính bởi vậy mà thông điệp đầu tiên Tổng thư ký Guterres đưa ra là "làm điều đúng đắn thôi là chưa đủ, mà chúng ta còn cần phải giành lấy quyền được làm điều đúng đắn"...