EU và “động lực” cho Gaza

Tại châu Âu, dư luận đang yêu cầu chính phủ các nước phải có lập trường quyết đoán hơn về vấn đề Palestine. Sự ủng hộ của công dân EU dành cho Israel tiếp tục giảm: các cuộc khảo sát gần đây cho thấy tỷ lệ ủng hộ ở nhiều nước Tây Âu chỉ còn dưới 20%. Sau khi Israel chặn đội tàu nhân đạo Global Sumud, cuộc tranh luận chính trị càng trở nên căng thẳng hơn, dẫn đến các cuộc biểu tình tại nhiều quảng trường châu Âu.

Trong bối cảnh này, Ủy ban châu Âu đã trình lên Hội đồng châu Âu một đề xuất về đình chỉ một số điều khoản thương mại của Hiệp định liên kết EU - Israel, cùng với các lệnh trừng phạt đối với Hamas, các bộ trưởng cực đoan và những người định cư bạo lực. Sáng kiến này thể hiện sự thay đổi rõ rệt so với các chính sách đã được áp dụng cho đến nay. Đề xuất này xuất phát từ khả năng Israel vi phạm Điều 2 của hiệp định, điều khoản yêu cầu tôn trọng nhân quyền và các nguyên tắc dân chủ. Việc không tuân thủ sẽ dẫn đến việc EU có thể đình chỉ toàn bộ hoặc một phần thỏa thuận.

Hiệp định liên kết EU - Israel, được ký kết năm 1995 và có hiệu lực từ năm 2000, là cơ sở pháp lý chính, cùng với các thỏa thuận bổ sung theo từng lĩnh vực cho quan hệ chính trị, kinh tế và văn hóa giữa hai bên. Một yếu tố cơ bản của thỏa thuận là Điều 2, điều khoản tiêu chuẩn có trong tất cả các thỏa thuận liên kết của EU, quy định: “Quan hệ giữa các bên, cũng như tất cả các điều khoản của thỏa thuận, sẽ dựa trên sự tôn trọng nhân quyền và các nguyên tắc dân chủ, vốn là yếu tố cơ bản của thỏa thuận này”.

Điều này có nghĩa là nếu nhận thấy bên kia có vi phạm các nguyên tắc cơ bản này, thì bên còn lại có quyền đình chỉ toàn bộ hoặc một phần thỏa thuận. Tuy nhiên, cho đến nay, điều khoản này chưa bao giờ được áp dụng đầy đủ.

Trên thực tế, vào tháng 2/2024, Tây Ban Nha và Ireland đã chính thức yêu cầu EU tiến hành xem xét lại Hiệp định liên kết EU - Israel do ngày càng có nhiều báo cáo về vi phạm nhân quyền liên quan tới chính quyền Thủ tướng Israel Netanyahu. Trong những tháng tiếp theo của năm 2024, đã có nhiều thư từ, câu hỏi của nghị viện và các cuộc thảo luận cấp bộ trưởng trong EU, nhưng không có cuộc xem xét nào ngay lập tức dẫn đến các biện pháp mang tính ràng buộc mạnh mẽ.

Việc đình chỉ Hiệp định liên kết EU - Israel chỉ được thảo luận chính thức vào tháng 7/2025 tại cuộc họp của các Ngoại trưởng EU. Cuộc thảo luận đề cập đến nhiều phương án khác nhau: cấm vận vũ khí, áp dụng các biện pháp trừng phạt có mục tiêu đối với các bộ trưởng, đình chỉ quan hệ thương mại và nghiên cứu, và lệnh cấm giao thương với các khu định cư của Israel. Tuy nhiên, đúng như dự đoán, đề xuất này đã không đạt được sự nhất trí cần thiết để được thông qua, làm nổi bật những chia rẽ sâu sắc trong EU.

EU hiện là đối tác thương mại lớn nhất của Israel, với tổng kim ngạch thương mại hàng hóa đạt 42,6 tỷ euro vào năm 2024 và là nhà đầu tư lớn nhất của Israel trên toàn cầu, với kim ngạch thương mại đạt 72,1 tỷ euro vào năm 2023. EU chiếm 32% tổng kim ngạch thương mại hàng hóa của Israel với phần còn lại của thế giới, vượt xa Mỹ, vốn được dự báo chỉ chiếm chưa đến 24% vào năm 2024. Cụ thể, 34,2% lượng hàng nhập khẩu của Israel đến từ EU, trong khi 28,8% hàng xuất khẩu của Israel được chuyển đến thị trường châu Âu.

Nếu việc đình chỉ Hiệp định liên kết EU - Israel được xác nhận, hàng nhập khẩu của Israel sẽ mất quyền tiếp cận ưu đãi vào thị trường EU và sẽ phải chịu mức thuế quan như bất kỳ quốc gia thứ ba nào khác chưa ký kết hiệp định thương mại tự do với EU. Tác động của thay đổi này chắc chắn sẽ dẫn đến sự sụt giảm thương mại giữa hai bên.

Israel hiện cũng là đối tác trong chương trình “Chân trời châu Âu” và là một trong số ít quốc gia ngoài EU tham gia đầy đủ vào các chương trình nghiên cứu của châu Âu. Nếu việc đình chỉ thỏa thuận mở rộng sang lĩnh vực này, Israel sẽ khó tiếp cận nguồn tài trợ và hợp tác nghiên cứu và EU có thể mất đi một đối tác hàng đầu trong các lĩnh vực như công nghệ sinh học, công nghệ nông nghiệp, an ninh mạng, trí tuệ nhân tạo.

Về an ninh và năng lượng, Israel hợp tác với EU trong các lĩnh vực chiến lược như chống khủng bố, an ninh mạng và công nghệ quân sự lưỡng dụng. Việc đình chỉ thỏa thuận sẽ hạn chế việc trao đổi thông tin. Về mặt năng lượng, EU đang nhắm đến Đông Địa Trung Hải, với các mỏ khí đốt của Israel và Cyprus, như một lựa chọn thay thế tiềm năng cho khí đốt của Nga trong tương lai. Rõ ràng, sự nguội lạnh trong quan hệ sẽ càng làm phức tạp thêm các dự án năng lượng chung.

Về tác động chính trị và địa chính trị: Việc đình chỉ thỏa thuận có thể dẫn đến giảm đối thoại chính trị và có thể được hiểu là lập trường rõ ràng của EU đối với chính sách của Israel, từ đó làm nguội lạnh quan hệ với Brussels. Hơn nữa, nếu việc đình chỉ thỏa thuận làm suy yếu tạm thời hoặc vĩnh viễn mối quan hệ với Israel, EU sẽ mất ảnh hưởng trực tiếp đến chính sách của Israel, khiến Israel xích lại gần hơn với các đối tác toàn cầu khác và làm giảm ảnh hưởng của EU tại Trung Đông.

Xét đến những tác động tiềm tàng vừa được đề cập, dễ hiểu vì sao EU đang gặp khó khăn trong việc đạt được sự đồng thuận để đưa ra những đề xuất mạnh mẽ đối với Israel. Mạng lưới quan hệ kinh tế rộng lớn đến mức việc cô lập Tel Aviv và thực sự gây ảnh hưởng đến kết quả của cuộc xung đột là vô cùng khó khăn. Tác động kinh tế và chính trị của việc đình chỉ thỏa thuận sẽ rất lớn đối với cả hai bên, đặc biệt là Israel. Nhưng, nếu không xem xét yếu kém hoặc không có kết luận về việc tuân thủ Điều 2, hoặc việc không đình chỉ ít nhất một phần của Hiệp định liên kết EU - Israel lại cũng sẽ làm tổn hại đến uy tín của EU, đặc biệt là trong mắt người dân của khối.