Nhật Bản củng cố vai trò ở Đông Nam Á
Nỗ lực ngoại giao hiện tại của Nhật Bản ở Đông Nam Á hướng tới đối trọng với Trung Quốc thông qua việc củng cố quan hệ quốc phòng và kinh tế, tăng cường an ninh khu vực, đồng thời giảm sự phụ thuộc thương mại vào Trung Quốc và an ninh vào Mỹ bằng cách xác định cho Nhật Bản vị thế của một đối tác an ninh chủ động hơn.
Nhật Bản được cho là đang tăng cường đáng kể hoạt động ngoại giao tại Đông Nam Á. Trong chuyến thăm Malaysia ngày 10/1, Thủ tướng Ishiba Shigeru cùng Thủ tướng Malaysia Anwar Ibrahim nhất trí tăng cường an ninh hàng hải, làm sâu sắc thêm quan hệ quốc phòng, cũng như thăm dò hợp tác trong lĩnh vực năng lượng và khả năng chống chịu của chuỗi cung ứng.
Ngày 11/1, ông Ishiba cũng gặp Tổng thống Indonesia Prabowo Subianto tại Jakarta. Hai nhà lãnh đạo đã ký kết thỏa thuận về an ninh lương thực và xây dựng năng lực hàng hải, bao gồm việc cung cấp tàu tuần tra do Nhật Bản chế tạo và mở rộng huấn luyện hải quân để tăng cường an ninh hàng hải của Indonesia. Hai nước cũng thúc đẩy đàm phán về hợp tác cùng chế tạo tàu hải quân với công nghệ Nhật Bản, cụ thể là khinh hạm tàng hình lớp Mogami.
Ngày 12/1, Bộ trưởng Ngoại giao Nhật Bản Takeshi Iwaya đến thăm Philippines, gặp Tổng thống Ferdinand Marcos Jr. để bày tỏ ủng hộ Manila về vấn đề Biển Đông, đồng thời hoàn tất các thỏa thuận chuyển giao thiết bị phòng thủ Nhật Bản, mở rộng các cuộc tập trận hải quân chung và đầu tư cơ sở hạ tầng trong lĩnh vực năng lượng, giao thông vận tải.
Ngày 21/1, ông Ishiba tiếp Thủ tướng Lào Sonexay Siphandone ở Tokyo. Hai nhà lãnh đạo đã nâng cấp quan hệ Nhật - Lào lên quan hệ đối tác chiến lược toàn diện - cấp độ cao nhất của quan hệ song phương dưới mức liên minh - cũng như ký kết các thỏa thuận hợp tác về năng lượng sạch, các dự án kết nối khu vực, rà phá bom mìn và trao đổi giáo dục, đánh dấu một thời kỳ mới trong quan hệ song phương.
Ông Ishiba và ông Anwar cũng ký kết thỏa thuận về cứu trợ thiên tai, quản lý rủi ro và phát triển cơ sở hạ tầng. Tại Indonesia, Nhật Bản cũng cam kết cho vay bổ sung khoảng 670 triệu USD để mở rộng cảng Patimban ở phía Tây đảo Java. Dự án cơ sở hạ tầng trọng yếu này, được phát triển với sự hợp tác của Nhật Bản, hướng tới thúc đẩy ngành logistics đường biển của Indonesia, giảm tắc nghẽn tại cảng Tanjung Priok ở Jakarta, tăng cường xuất khẩu ô tô, cũng như kích thích tăng trưởng kinh tế khu vực thông qua mở rộng năng lực và hiện đại hóa công nghệ.
An ninh lương thực là ưu tiên hàng đồng của ông Subianto, với chương trình bữa trưa học đường miễn phí mà ông coi trọng nhất. Qua đó, ông dự định cung cấp bữa ăn dinh dưỡng hằng ngày cho khoảng 50 triệu học sinh trên khắp Indonesia. Tuy nhiên, mục tiêu này đòi hỏi sự đầu tư đáng kể về công nghệ và nguồn lực. Còn tại Philippines, Ngoại trưởng Iwaya đã có những bước tiến trong việc thực hiện thỏa thuận tiếp cận đối ứng giữa hai nước, được ký vào tháng 7/2024 cho phép hai bên triển khai quân đội trên lãnh thổ của nhau.
Nhật Bản đang mở rộng quan hệ kinh tế và an ninh ở Đông Nam Á để đối trọng với tầm ảnh hưởng ngày càng tăng của Trung Quốc, xử lý những sự bất định về an ninh khu vực. Việc Tổng thống Mỹ Donald Trump tái đắc cử khiến cho các cam kết an ninh khu vực của Mỹ trở nên khó đoán định. Những tuyên bố đầy hoài nghi của ông Trump về các liên minh của Mỹ đã làm dấy lên lo ngại ở Tokyo về những thay đổi có thể xảy ra trong ưu tiên chính sách đối ngoại của Mỹ.
Về mặt kinh tế, Đông Nam Á đã nổi lên như một trung tâm quan trọng thay thế cho Trung Quốc để tăng cường khả năng chống chịu của chuỗi cung ứng trước những gián đoạn toàn cầu gần đây cũng như những gián đoạn dự kiến xảy ra trong bối cảnh tái sắp xếp chuỗi cung ứng do thương chiến toàn cầu đem lại. Quan hệ hợp tác trong lĩnh vực chất bán dẫn giữa Nhật Bản và Malaysia, nước xuất khẩu chip hàng đầu, là một phần trong chiến lược rộng hơn để đa dạng hóa sản xuất theo hướng xa rời Trung Quốc và ổn định chuỗi cung ứng cho các công nghệ trọng yếu.
Nhìn rộng hơn, khu vực này có tầm quan trọng đáng kể về mặt địa lý đối với Nhật Bản vì nước này phụ thuộc nhiều vào xuất khẩu năng lượng. Điều này khiến các tuyến đường thủy như eo biển Malacca và Biển Đông trở nên trọng yếu đối với an ninh Nhật Bản. Vì vậy, Nhật Bản đang củng cố quan hệ kinh tế và an ninh với các quốc gia liên quan đến khu vực hàng hải đầy biến động này. Nhật Bản hỗ trợ các sáng kiến như cung cấp tàu tuần tra và hợp tác sản xuất khinh ham với Indonesia nhằm củng cố năng lực hàng hải khu vực.
Sự can dự mạnh mẽ của Nhật Bản ở Đông Nam Á dưới thời chính quyền Thủ tướng Ishiba đánh dấu những chuyển biến trong vai trò đối tác đầu tư và cung cấp viện trợ mà Nhật Bản từ lâu đã đảm nhận, củng cố vị thế lãnh đạo khu vực của nước này. Trong khi thành công của chiến lược này phụ thuộc vào khả năng của Nhật Bản trong việc duy trì quan hệ đối tác cạnh tranh và ứng phó với những ưu tiên đa dạng của các quốc gia Đông Nam Á, việc đẩy mạnh vai trò của Nhật Bản với tư cách vừa là đối tác kinh tế, vừa là đối tác an ninh giúp nước này có được vị thế của một nước lãnh đạo khu vực quan trọng trong quá trình định hình tương lai khu vực.
Kể từ những năm 1960, Nhật Bản đã có những đóng góp lâu dài cho quá trình phát triển kinh tế của Đông Nam Á thông qua chương trình ODA. Năm 2022, giá trị ròng ODA song phương của Nhật Bản cho Đông Nam Á vào khoảng 3,5 tỷ USD. Philippines là quốc gia nhận viện trợ lớn nhất khu vực, với khoảng 1,1 tỷ USD giá trị ròng ODA song phương từ Nhật Bản. Tuy nhiên, kể từ năm 2013, BRI (Sáng kiến Vành đai và Con đường) của Trung Quốc đã lấn át ODA của Nhật Bản tại Đông Nam Á. Trong giai đoạn 2013-2023, Trung Quốc đầu tư khoảng 260 tỷ USD vào Đông Nam Á thông qua các dự án BRI, trái ngược hoàn toàn với mức viện trợ cơ sở hạ tầng ít ỏi của nước này đối với khu vực trước đó.