Tăng thuế thuốc lá như thế nào để đạt mục tiêu kép?
Theo kỳ vọng của Bộ Tài chính, việc tăng thuế tiêu thụ đặc biệt (TTĐB) đối với thuốc lá sẽ khiến việc tiêu thụ các mặt hàng này trở nên đắt hơn, dẫn đến giảm lượng sử dụng. Tuy nhiên, tại hội thảo “Thuế tiêu thụ đặc biệt đối với sản phẩm thuốc lá” vừa tổ chức tại Hà Nội ngày 16/7, một số chuyên gia cũng đưa ra những kịch bản với các hệ lụy có thể xảy ra nếu như tăng “sốc” thuế.
Các kịch bản có thể xảy ra nếu tăng “sốc” thuế
Cụ thể, bà Đinh Thị Quỳnh Vân, đại diện Công ty PwC đã trình bày kịch bản có thể xảy ra khi thuế TTĐB thuốc lá tăng quá nhanh tại Việt Nam theo các phương án mà Bộ Tài chính đề xuất. Theo đó, sản lượng thuốc lá hợp pháp có thể sẽ giảm hơn 70% vào năm 2030 so với hiện tại, thuốc lá lậu có thể tăng lên 50 tỷ điếu vào năm 2030, thất thu từ thuốc lá lậu có thể lên đến 40.000 tỷ đồng vào năm 2030 so với mức 5.000 - 6.000 tỷ đồng hiện tại. Hoạt động sản xuất kinh doanh sẽ bị ảnh hưởng nặng nề, và rủi ro nhiều doanh nghiệp thu hẹp sản xuất, thậm chí đóng cửa tương tự như tại Malaysia, kéo theo việc làm của người lao động tại các nhà máy thuốc lá, nông dân ở các vùng trồng nguyên liệu và các nhà bán lẻ, bán buôn chịu tác động tiêu cực.
Theo 2 phương án của Bộ Tài chính, thuế tiêu thụ đặc biệt cho sản phẩm thuốc lá sẽ tăng thêm khoảng 200% sau 5 năm dẫn tới tỷ trọng thuế trên giá bán lẻ thuốc lá tăng từ 36% (năm 2024) lên 59,4% (2030) khiến việc tiêu thụ các mặt hàng này trở nên đắt hơn, dẫn đến giảm lượng sử dụng thuốc lá. Tuy nhiên liệu kỳ vọng này có đạt được không? Kinh nghiệm các nước để rút ra bài học cho Việt Nam, Malayasia tăng thuế 40% trong năm 2015, sau 5 năm, thị phần thuốc lá lậu đã chiếm khoảng 65%, tổng tiêu thụ thuốc lá (thuốc lá hợp pháp và thuốc lá lậu) vẫn tăng 5% sau khi tăng thuế. Kì vọng của Chính phủ khi tăng thuế nhằm hạn chế tiêu dùng thuốc lá không hề đạt được. Bên cạnh đó, số thuế thất thu tăng vọt lên 5,1 tỷ RM, khiến tổng thu thuế từ thuốc lá năm năm 2021 đã giảm 141% so với trước khi tăng thuế đột biến.
Tại hội thảo, các bên liên quan cũng đã đánh giá tác động của việc điều chỉnh thuế suất thuế TTĐB đối với thuốc lá thông qua mô hình phân tích của Viện Chiến lược và Chính sách Tài chính (Bộ Tài chính). Với 2 phương án dự thảo của Bộ Tài chính, mô hình được xây dựng dựa trên mối quan hệ kinh tế giữa các biến số, từ đó xác định được công thức tăng giá bán lẻ do điều chỉnh thuế, tác động đến sản lượng tiêu thụ thuốc lá, doanh thu của nhà sản xuất, thu ngân sách nhà nước và từ kết quả của mô hình này tiếp tục đánh giá đến tỉ lệ hút thuốc lá và các tác động lên các doanh nghiệp sản xuất và kinh doanh thuốc lá.
Kết quả theo mô hình phân tích của Viện Chiến lược và Chính sách Tài chính (Bộ Tài chính), ở cả 2 phương án tăng thuế của Bộ Tài chính, tổng lượng tiêu thụ thuốc lá sẽ giảm khoảng 7% vào năm 2030. Sản lượng thuốc lá hợp pháp ở cả 2 phương án đều giảm mạnh vào năm 2030: thuốc lá hợp pháp giảm 30% ở phương án 1 (tương đương giảm 28 tỉ điếu) và giảm 36% ở phương án 2 (khoảng 31 tỉ điếu) so với năm 2025 trước khi tăng thuế. Điều này sẽ gây ra thiệt hại nặng nề cho ngành thuốc lá, các doanh nghiệp có thể phá sản trong thời gian ngắn khi doanh thu sụt giảm khoảng 32%-35%.
Ngược lại, lượng thuốc lá lậu sẽ tăng mạnh ở cả 2 phương án tăng thuế mà Bộ Tài chính đề xuất. Đến năm 2030, thuốc lá lậu có thể sẽ tăng 205% ở phương án 1 (khoảng 22 tỉ điếu) và tăng 230% ở phương án 2 (tương đương 24 tỉ điếu) so với 2025.
Sau 5 năm, sẽ có khoảng 350.000 việc làm bị ảnh hưởng nếu áp dụng phương án 1 và nếu tăng thuế theo phương án 2 của Bộ Tài chính sẽ gây tác động đến khoảng 400.000 việc làm.
Như vậy, từ phân tích các mô hình giả định ở 2 phương án tăng thuế theo đề xuất của Bộ Tài chính, sản lượng thuốc lá hợp pháp sẽ giảm mạnh và thuốc lá lậu tăng cao, gây thất thu lớn cho nguồn thu thuế do sản phẩm lậu và tăng rủi ro sức khỏe cho người dân vì thuốc lá lậu không được kiểm soát chất lượng cũng như không tuân thủ bất kỳ một tiêu chuẩn nào về hàm lượng tar, nicotine cũng như các chất cấm không được dùng trong sản phẩm thuốc lá điếu.
Trong khi đó, ngành thuốc lá hợp pháp đang tạo ra khoảng 1,1 triệu việc làm trực tiếp và gián tiếp, bao gồm khoảng 10.000 nhân viên nhà sản xuất, 8.000 nhân viên nhà phân phối, 110.000 đến 120.000 nông dân trồng thuốc lá và khoảng 1 triệu điểm bán lẻ. Ngành cũng đóng góp vào ngân sách 26.000 tỷ đồng trong năm 2023.
Kiến nghị của người trong cuộc
Tại hội thảo, ông Nguyễn Chí Nhân, Tổng thư ký Hiệp hội Thuốc lá Việt Nam (VTA), cùng các đại diện doanh nghiệp sản xuất, kinh doanh thuốc lá tại Việt Nam đề xuất mức thuế tuyệt đối 1.000 đồng/bao 20 điếu vào năm 2026 và tăng 500 đồng/năm, hoặc 1.000 đồng/bao mỗi 2 năm vào những năm tiếp theo và đến năm 2030 là 3.000 đồng/bao.
Theo Tổng thứ ký VTA Nguyễn Chí Nhân, phương án đề xuất trên nhằm tạo ra mức tăng thuế hợp lý, hỗ trợ doanh nghiệp thuốc lá hợp pháp có thời gian thích nghi và ổn định sản xuất, từ đó giảm thiểu tối đa tác động tiêu cực đến việc làm của người lao động, đảm bảo an sinh xã hội. Phương án này cũng giúp hạn chế tốc độ tăng trưởng của thuốc lá lậu, đảm bảo mục tiêu tăng trưởng ngân sách bền vững trong dài hạn với mức thu ngân sách ước tính đạt khoảng 29.500 – 30.000 tỷ vào năm 2030, tăng trưởng 7%-9%/năm.
“Đến năm 2030, sản lượng thuốc lá nội địa hợp pháp dự kiến sẽ giảm gần 1 tỷ bao và ước tính tỷ lệ hút thuốc sẽ còn 37,4%. Điều này hoàn toàn phù hợp với chủ trương của Nhà nước về mục tiêu giảm tỷ lệ sử dụng thuốc lá trong cộng đồng nhưng vẫn đảm bảo sự hài hòa về nguồn cung hợp pháp để phục vụ nhu cầu tiêu dùng trong nước và ngăn chặn họ chuyển sang sử dụng thuốc lá nhập lậu”, ông Nhân nói.