Về núi rừng Việt Bắc, nhớ dấu ấn Dũng Mã – Sơn Mã
Nhờ lập công xuất sắc, Dũng Mã là một trong ba cán bộ chỉ huy trẻ (đều tên Dũng) được Chủ tịch Hồ Chí Minh và Đại tướng Tổng tư lệnh Võ Nguyên Giáp gọi lên khen ngợi sau Chiến dịch Biên Giới. Dũng Mã cũng là một trong hai chỉ huy trẻ xuất hiện bên cạnh hai vị lãnh tụ tối cao trong bức ảnh nổi tiếng do nhà nhiếp ảnh Vũ Năng An chụp trước hang đá Lam Sơn...
Vì sao có bí danh Dũng Mã - Sơn Mã?
Dũng Mã - Sơn Mã là hình ảnh tiêu biểu của trí thức trẻ đã tự nguyện dấn thân vào con đường cứu nước. Dũng Mã tên thật Nguyễn Xáng, sinh năm 1923, còn người em kề là Sơn Mã, tên thật Nguyễn Huynh, sinh năm 1925. Cả hai anh em cùng sinh trưởng ở quê hương Quảng Nam - Đà Nẵng, không ai cầm tinh con ngựa, nhưng vì sao lại đều lấy bí danh có chữ Mã?
Cách đây tròn 20 năm, vào tháng 7-1997, lần đầu tiên tôi được gặp và phỏng vấn Thiếu tướng Dũng Mã tại nhà riêng của ông ở Thủ Đức, và từ đó tôi trở thành khách quen của gia đình ông. Chiến tướng cho hay, anh em ông vốn rất yêu thích hành khúc "Chiến sĩ Việt Nam", do nhạc sĩ Văn Cao sáng tác khoảng năm 1944, lúc Đội Việt Nam Tuyên truyền giải phóng quân còn chưa được thành lập. Đó cũng là lúc thiên tài Văn Cao còn viết những tráng khúc khác như "Hải quân Việt Nam", "Không quân Việt Nam"... cho các binh chủng hùng mạnh tương lai.
 |
| Chủ tịch Hồ Chí Minh cùng Đại tướng Võ Nguyên Giáp; Thiếu tướng Dũng Mã (ngoài cùng bên phải) và đồng chí Thái Dũng trước hang đá Lam Sơn ở Cao Bằng năm 1950 - Ảnh: Vũ Năng An. |
Riêng ca khúc "Chiến sĩ Việt Nam" lúc ấy phổ biến, có sức thôi thúc bao lớp thanh niên tòng quân cứu nước, với nhạc và lời hùng tráng: "Bao chiến sĩ anh hùng/ Lạnh lùng vung gươm ra sa trường/ Quân xung phong, nước Nam đang chờ, mong tay người/ Hồn sông núi khí thiêng ghi muôn đời/ Ngựa phi nơi xa/ Kìa nghe súng vang bên trời điệu kèn rộn ràng/ Là trang nam nhi/ Quyết chiến sa trường/ Sống thác coi thường/ Mong xác trong da ngựa bọc thân thể trai…"
Bước vào con đường cách mạng, hoạt động bí mật, mỗi người đều cần có bí danh. Chàng trai Nguyễn Xáng vốn rất ham cưỡi ngựa, lại mê bài hát "Chiến sĩ Việt Nam" của nhạc sĩ Văn Cao với "Khúc anh hùng ca reo nơi biên cương - Bao chiến mã lên đường…", nên đã lấy tên Dũng Mã. Sau đó, người em Nguyễn Huynh từ miền Trung ra Việt Bắc, noi theo anh đặt bí danh cho mình là Sơn Mã.
Quê nội ở xã Điện Tiến, huyện Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam nhưng hai anh em Dũng Mã - Sơn Mã đều sinh ra và lớn lên ở quê ngoại xã Hòa Tiến, huyện Hoà Vang, thành phố Đà Nẵng. Năm 1945, Cách mạng Tháng Tám thành công, Nguyễn Xáng đang ở quê nhà được gọi ra Hà Nội học tiếp năm thứ hai Trường Cao đẳng Công chính Hà Nội, tham gia hoạt động trong Hội Sinh viên cứu quốc.
Tình hình đất nước ngày càng lâm nguy, ông cùng nhiều sinh viên khác đã "xếp bút nghiên" lên đường nhập ngũ và được cử đi học Trường Quân chính Bắc Sơn tại Thái Nguyên đầu năm 1946. Cũng năm 1946, tốt nghiệp Trường Quân chính Quảng Ngãi, Nguyễn Huynh - Sơn Mã được điều ra Việt Bắc làm huấn luyện viên Trường Sĩ quan Trần Quốc Tuấn.
Giữa năm 1949, Đại đoàn 308 - Quân Tiên Phong, đại đoàn đầu tiên của quân đội ta được thành lập, do Vương Thừa Vũ làm Tư lệnh và Song Hào làm Chính uỷ, hai anh em Dũng Mã - Sơn Mã được cùng về công tác ở đại đoàn này. Tuy ở hai tiểu đoàn khác nhau, nhưng họ thường tham gia cùng một chiến dịch, có khi cũng phối hợp tác chiến một số trận, chia sẻ thắng lợi lẫn khó khăn.
Tấm ảnh lịch sử trước vách đá Cuối năm 1950, lúc vừa bế mạc Hội nghị tổng kết Chiến dịch Biên Giới tại khu rừng núi đá gần phía nam thị xã Cao Bằng, nhà nhiếp ảnh Vũ Năng An đến bảo Dũng Mã: "Theo đề nghị của anh Văn, Bác cho gọi ba cậu Dũng đến gặp Bác tại nhà riêng". Dũng Mã phấn khởi thu xếp ngay lên đường. "Ba cậu Dũng" là Thái Dũng - Trung đoàn trưởng Trung đoàn 88, Thế Dũng - Chính trị viên Trung đoàn 102, và Dũng Mã - Tiểu đoàn trưởng Tiểu đoàn 11 - Phủ Thông. Tất cả đều thuộc Đại đoàn 308.
"Nhà riêng" của Hồ Chủ tịch theo lời nhà nhiếp ảnh Vũ Năng An thật ra là một cái lán nhỏ ở cửa hang núi đá Lam Sơn. Thái Dũng và Dũng Mã đến trước. Sau khi nghe hai chỉ huy trẻ báo cáo, Bác gật đầu khen: "Hai Dũng đánh giặc giỏi, tên xứng với người". Rồi Người ân cần căn dặn: "Dũng cảm nhưng cần phải mưu trí nữa". Nhìn thấy cánh tay phải của Thái Dũng bị cụt bàn tay, Hồ Chủ tịch xúc động hỏi: "Chú có gặp khó khăn lắm trong sinh hoạt và chiến đấu không?". Trung đoàn trưởng Thái Dũng trả lời: "Thưa Bác, dần dần cháu cũng quen. Chỉ có trèo cây và leo núi đá là khó thôi ạ!". Mọi người cùng ồ lên cười vui vẻ…
Chờ mãi mà không thấy Chính trị viên Trung đoàn 102 Thế Dũng đến, nhà nhiếp ảnh Vũ Năng An sợ trời hết nắng, mới xin phép cho chụp một bức ảnh kỷ niệm nhân buổi gặp thân mật. Đó chính là một trong những bức ảnh lịch sử nổi tiếng nhất trong thời đánh Pháp ở Việt Bắc, mà các nhân vật hiện lên trong ảnh trước vách đá Lam Sơn ở Cao Bằng là Chủ tịch Hồ Chí Minh, Đại tướng Tổng tư lệnh Võ Nguyên Giáp, Trung đoàn trưởng Thái Dũng và Tiểu đoàn trưởng Dũng Mã. Sau ngày đất nước thống nhất, Bảo tàng Quân đội đã tặng lại Tướng Dũng Mã bức ảnh này khổ lớn để làm kỷ niệm…
| Thiếu tướng Dũng Mã. |
Đối với cánh tay phải bị cụt mất bàn tay của Thiếu tướng Thái Dũng cũng có nhiều giai thoại. Vào một đêm năm 1948, quân Pháp tập kích bất ngờ vào nơi đóng quân, Thái Dũng vừa lao ra khỏi cửa đã bị một loạt đạn của địch băm nát bàn tay. Ông cố nén nỗi đau, tiếp tục chỉ huy bộ đội đẩy lùi quân địch. Bàn tay phải bị cụt của Tướng Thái Dũng trở nên "nổi danh" khắp các chiến trường như một hình ảnh đẹp, đầy hào khí của một chiến binh, chỉ huy dũng cảm…
Sự hy sinh oanh liệt của Sơn Mã
Bước vào thu đông 1952, Bộ Tổng tư lệnh quyết định mở Chiến dịch Lê Hồng Phong 2 giải phóng Tây Bắc. Lúc đó, Dũng Mã đã được thăng chức Trung đoàn phó Trung đoàn 209 - Sông Lô thuộc Đại đoàn 312.
Còn người em Sơn Mã là Tiểu đoàn trưởng Tiểu đoàn 84 thuộc Trung đoàn 36, Đại đoàn 308. Bấy giờ, quân ta đang thắng lớn trên chiến trường phía Tây Bắc, bộ chỉ huy địch cho một binh đoàn tinh nhuệ nhảy dù xuống Đoan Hùng, giáp ranh hai tỉnh Tuyên Quang và Phú Thọ nhằm đánh vào hậu phương ta để đỡ đòn cho hướng Tây Bắc. Trung đoàn 36 được lệnh cấp tốc quay về đánh quân Pháp rút lui từ Đoan Hùng về Việt Trì thuộc Phú Thọ, giành thắng lợi lớn, tiêu diệt trên bốn trăm tên địch và nhiều xe cơ giới.
Trên đường truy kích địch tháo chạy theo đường số 2, đoạn cầu Hai - Trạm Thản, Tiểu đoàn trưởng Sơn Mã đang hăng say dẫn đầu một bộ phận Tiểu đoàn 84 đánh địch thì bất ngờ bị trúng đạn tại Trạm Thản. Ông hy sinh khi trận đánh sắp kết thúc, vào lúc 5h30 ngày 17-11-1952.
Đầu tháng 12-1952, Dũng Mã bị thương trong trận tấn công cứ điểm Bản Vây của quân Pháp, một điểm cao nằm khống chế phía Tây trung tâm Nà Sản. Ông được đưa về điều trị tại bệnh viện dã chiến gần thị xã Hoà Bình. Khoảng mười ngày sau, ông bất ngờ nhận được thư của Đại tướng Tổng tư lệnh Võ Nguyên Giáp cùng thiệp chúc mừng năm mới của Chủ tịch Hồ Chí Minh kèm theo một chiếc áo lụa.
Cuộc đời binh nghiệp của vị tướng xuất thân trí thức Dũng Mã có nhiều bước ngoặt. Lịch sử đã sang trang. Nhưng để có được sự yên bình, độc lập, thống nhất, tự do cho Tổ quốc phải đánh đổi bao hy sinh tuổi xuân lẫn xương máu của hàng triệu người như Dũng Mã - Sơn Mã. Cách đây tròn 15 năm, tướng Dũng Mã cũng đã bất ngờ ra đi sau một tai nạn vào tháng 6-2002. Ở dưới suối vàng, chắc ông cũng tìm về Việt Bắc sum họp cùng người em Sơn Mã và bao đồng đội năm xưa!