Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương tiếp tục là tâm điểm của sự chú ý
Điều này được phản ánh qua những Hội nghị Thượng đỉnh lãnh đạo Nhóm Đối thoại An ninh bốn bên (Bộ tứ - QUAD) và sự khởi động của Khuôn khổ Kinh tế Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương vì sự thịnh vượng (IPEF).
Trong số 4 Hội nghị Thượng đỉnh nhóm QUAD được tổ chức liên tiếp cho đến nay, Hội nghị đầu tiên và Hội nghị thứ tư có ý nghĩa đặc biệt. Hội nghị Thượng đỉnh đầu tiên (3/2021) đã chính thức hóa thỏa thuận hợp tác. Hội nghị công nhận 4 quốc gia (Australia, Ấn Độ, Nhật Bản, Mỹ) mang đến những quan điểm đa dạng nhưng “thống nhất trong một tầm nhìn chung về Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương tự do và rộng mở”.
Tầm nhìn được nêu trong tuyên bố “Tinh thần của QUAD” được xây dựng dựa trên các lĩnh vực hội tụ. Mở rộng phạm vi ra ngoài có trong tính toán ban đầu, QUAD tìm cách mở rộng phạm vi mục tiêu. Trọng tâm mới là các sáng kiến liên kết phát triển nhằm thúc đẩy lợi ích chung và hợp tác an ninh, đồng thời giải quyết thách thức địa chính trị hiện nay.
Hội nghị Thượng đỉnh thứ hai đạt được tiến bộ ngày càng tăng bằng cách bổ sung các nhóm làm việc vào ba nhóm được công bố sau Hội nghị Thượng đỉnh đầu tiên (vaccine ngừa COVID-19, các công nghệ quan trọng, mới nổi và khí hậu), đồng thời mở rộng hợp tác trong một số lĩnh vực khác. Hội nghị Thượng đỉnh lần ba nhấn mạnh lại cam kết của bốn nước đối với khu vực. Hội nghị Thượng đỉnh lần thứ tư (5/2022) diễn ra trong bối cảnh xung đột Nga-Ukraine.
Thực trạng của hai cú sốc kinh tế liên tiếp nhanh chóng, một cuộc khủng hoảng nhân đạo khác ngay sau cuộc khủng hoảng được chứng kiến ở Afghanistan, sự bất ổn địa chính trị tiềm ẩn và sự tương đồng giữa tình hình ở Đông Âu và Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương đã khiến Hội nghị thượng đỉnh này trở nên quan trọng hơn nhiều.
Một ngày trước Hội nghị Thượng đỉnh này, IPEF được Tổng thống Mỹ Joe Biden đưa ra trước sự chứng kiến của Thủ tướng Ấn Độ và Nhật Bản. Ngoài Mỹ, hiện có 12 quốc gia, trong đó có Việt Nam, tham gia IPEF. Các quốc gia này thực hiện “các cuộc thảo luận tập thể nhằm hướng tới các cuộc đàm phán trong tương lai”.
IPEF được coi là một thỏa thuận kinh tế thời đại mới chứ không phải là một hiệp định tạo thuận lợi thương mại đơn thuần nhằm mục đích hợp lý hóa hoặc xóa bỏ thuế quan và cho phép tiếp cận thị trường. IPEF tìm cách tăng cường sự tham gia kinh tế giữa các đối tác để “tiếp tục tăng trưởng, hòa bình và thịnh vượng”.
Tuyên bố chung chỉ ra bài học kinh nghiệm từ đại dịch và các diễn biến khác trong khu vực đòi hỏi một cách tiếp cận mới. IPEF nêu bật 4 trụ cột gồm thương mại (tự do, công bằng và bao trùm); chuỗi cung ứng (đa dạng, minh bạch và an toàn); năng lượng sạch, khử carbon và cơ sở hạ tầng (công nghệ, tài chính, kết nối); thuế và chống tham nhũng (để cạnh tranh bình đẳng và các tiêu chuẩn chung).
Tuy nhiên, từ tuyên bố chung, có thể phỏng đoán IPEF hiện chỉ là một tuyên bố tầm nhìn hơn là một khuôn khổ và các nước tham gia sẽ cần có cơ sở để xây dựng một khuôn khổ toàn diện có thể được thực thi trên thực tế. Do đó, việc thực thi khuôn khổ được công bố trong những tháng tới, cung cấp sự rõ ràng và duy trì động lực, sẽ là rất cần thiết.
Tuyên bố chung của IPEF cũng mời các đối tác Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương khác có chung “mục tiêu, lợi ích và tham vọng cho khu vực” tham gia sáng kiến. Tuy nhiên, Mỹ mong muốn đối tác IPEF hiện tại thảo luận về quy trình và tiêu chí cho các thành viên bổ sung tham gia. Khía cạnh này cũng có thể được đưa vào khuôn khổ toàn diện đã sửa đổi.
Tất nhiên, sẽ có sự so sánh giữa IPEF, Hiệp định Đối tác Kinh tế Toàn diện Khu vực (RCEP) và Hiệp định Đối tác Toàn diện và Tiến bộ xuyên Thái Bình Dương (CPTPP) và lời hứa của IPEF là một thỏa thuận kinh tế thời đại mới phải tìm ra sự khớp nối phù hợp. Không rõ liệu các quốc gia đã là thành viên của RCEP và CPTPP có cần phải thích ứng hoặc chuyển đổi hay không để tham gia IPEF và việc thích ứng hoặc chuyển đổi đó sẽ được thực hiện như thế nào.
Giới phân tích nhận định IPEF được thiết kế như một công cụ để tăng cường hợp tác giữa Mỹ và các đối tác ở châu Á. Thông qua sáng kiến này, Chính phủ Mỹ muốn khắc phục những thiếu sót về mặt kinh tế và thương mại trong Chiến lược Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương mà chính quyền Tổng thống Joe Biden đã công bố hồi giữa tháng hai, đồng thời tăng cường sự hiện diện về kinh tế ở khu vực trong lúc vẫn bảo vệ người dân Mỹ trước những mặt trái của tự do hóa thương mại.
Bà Wendy Cutler, Phó Chủ tịch Viện Chính sách Xã hội châu Á và là cựu quyền Phó Đại diện Thương mại Mỹ, cho rằng IPEF sẽ là “phương tiện cho sự tái can dự của Mỹ về kinh tế ở Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương”. Theo bà, IPEF sẽ “giúp lấp đầy khoảng trống đã được tạo ra khi Mỹ rời khỏi Hiệp định Đối tác xuyên Thái Bình Dương (TPP)”, tiền thân của CPTPP hiện nay.
Một trong những ưu điểm của IPEF là tính mở của khuôn khổ này. Theo đó, các đối tác IPEF không nhất thiết phải tham gia tất cả các trụ cột, mà có thể lựa chọn tham gia vào một số trụ cột nhất định của khuôn khổ này. Điều này giúp cho IPEF trở thành một cơ chế hợp tác linh hoạt và mở hơn so với các hiệp định thương mại tự do (FTA) truyền thống. Bên cạnh đó, việc thiết lập IPEF cũng khác với các FTA truyền thống, vốn thường mất nhiều năm đàm phán và yêu cầu các nước tham gia phải phê chuẩn.
Theo bà Wendy Cutler, IPEF sẽ là “một cách tiếp cận từng bước”. Ngoài ra, với việc đặt trọng tâm vào vấn đề kinh tế, IPEF không đặt các quốc gia tham gia khuôn khổ này vào tình thế phải “chọn bên” trong bối cảnh cạnh tranh chiến lược giữa các cường quốc đang ngày càng khốc liệt. Tuy nhiên, do IPEF không chú trọng tới vấn đề thuế quan và tiếp cận thị trường như các FTA truyền thống nên một số người hoài nghi về sức hấp dẫn của khuôn khổ này.
Tuyên bố chung được đưa ra sau Hội nghị Thượng đỉnh QUAD ở Tokyo ngày 24/5 mang tính toàn diện hơn so với ba Hội nghị đầu tiên. Tuyên bố cố gắng mang lại sự rõ ràng hơn cho khuôn khổ hợp tác rộng rãi bằng cách vạch ra 8 lĩnh vực cụ thể bao gồm Hòa bình và Ổn định; COVID-19 và An ninh Y tế Toàn cầu; Cơ sở hạ tầng; Khí hậu; An ninh mạng; Công nghệ quan trọng và mới nổi; Học bổng 4 nước; Không gian và Nhận thức về Tên miền Hàng hải.
Việc ra đời một khuôn khổ an ninh cho khu vực Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương trong thời gian tới cũng như việc tiếp nối khuôn khổ kinh tế là khó hơn nhiều, mặc dù không phải là không thể. Tuy nhiên, khuôn khổ này có thể bắt đầu với một Khuôn khổ Hợp tác An ninh Hàng hải Ấn Độ-Thái Bình Dương. Khi và chỉ khi cách tiếp cận này được khám phá, vai trò của QUAD sẽ rất quan trọng.