EU và cuộc chạy đua sinh tồn trong kỷ nguyên bất định

Cuộc chiến Nga - Ukraine vẫn là ưu tiên hàng đầu trong nghị trình. Dù không đạt được đồng thuận về một lực lượng gìn giữ hòa bình chung cho Kiev, đa số lãnh đạo EU đã nhất trí tiếp tục cung cấp viện trợ tài chính và quân sự cho Ukraine. Tuy nhiên, con số cụ thể và cơ chế triển khai vẫn còn để ngỏ.

Nguyên nhân chủ yếu đến từ tình hình tài khóa khó khăn của nhiều quốc gia thành viên, khi họ vừa phải đối mặt với lạm phát cao, vừa chịu áp lực tái thiết quốc phòng. Đáng chú ý, có những thảo luận bên lề về khả năng thành lập một liên minh tự nguyện để triển khai lực lượng gìn giữ hòa bình trong tương lai nếu đạt được thỏa thuận ngừng bắn.

Để tránh leo thang căng thẳng với Nga, sáng kiến này sẽ không mang danh nghĩa EU mà là quyết định đơn phương của từng quốc gia. Tuy nhiên, EU sẽ đóng vai trò giám sát nhằm đảm bảo tính phối hợp và kiểm soát. Một Hội nghị Thượng đỉnh bất thường tại Paris sắp tới cũng đang được lên kế hoạch, cho thấy quyết tâm của Khối 27 trong việc củng cố sự đoàn kết và chủ động với hồ sơ Ukraine. Nhiều chuyên gia nhận định, một lệnh ngừng bắn là khả thi trong trung hạn, nhưng để tiến tới hòa bình bền vững sẽ cần lộ trình dài hơi và cơ chế đảm bảo an ninh thuyết phục cho cả Ukraine và châu Âu.

Một trong những điểm nhấn đáng chú ý của hội nghị là việc các nhà lãnh đạo EU thống nhất về sáng kiến “Tái vũ trang châu Âu”. Theo kế hoạch, các quốc gia thành viên sẽ được phép tăng chi tiêu quốc phòng mà không bị tính vào mức thâm hụt ngân sách 3% GDP như trước đây. Điều này tạo dư địa huy động đến 650 tỷ euro trong 4 năm để đầu tư vào phòng không, tên lửa, máy bay không người lái và pháo binh.

Đề xuất thành lập quỹ vay nợ chung trị giá 150 tỷ euro cũng đang được thảo luận. Quỹ này sẽ hoạt động theo cơ chế tương tự gói phục hồi hậu COVID-19 năm 2020. Lợi ích của mô hình này là giúp các quốc gia có nợ công cao như Pháp, Italy hay Bỉ có thể tái thiết quốc phòng mà không ảnh hưởng đến ngân sách chi tiêu khác. Tuy nhiên, không phải ai cũng ủng hộ. Hà Lan và một số nước Bắc Âu phản đối chia sẻ nợ, lo ngại tạo tiền lệ không lành mạnh về tài khóa. Vấn đề này phản ánh một thực tế: nội bộ EU vẫn còn nhiều mâu thuẫn sâu sắc về phương thức chia sẻ trách nhiệm chiến lược.

Quan trọng hơn, các chuyên gia nhấn mạnh rằng tái vũ trang chỉ có ý nghĩa chiến lược nếu châu Âu thực sự kiểm soát được chuỗi cung ứng quốc phòng. Tính đến 2024, hơn 60% trang thiết bị quân sự của EU vẫn phụ thuộc vào Mỹ. Việc đổ hàng trăm tỷ euro vào quốc phòng mà vẫn mua vũ khí từ bên ngoài chỉ khiến châu Âu thêm lệ thuộc. Sức mạnh thực sự chỉ đến khi lục địa già làm chủ được vũ khí của mình.

Ngoài quân sự, khả năng cạnh tranh công nghệ cũng là chủ đề được nhiều lãnh đạo quan tâm. Trong bối cảnh Mỹ gia tăng bảo hộ công nghệ, Trung Quốc đẩy mạnh đầu tư vào trí tuệ nhân tạo và lượng tử, châu Âu đang tụt lại phía sau. Từ điện toán đám mây, AI, đến chiến tranh mạng và các hệ thống tự động hóa, EU đều đang thiếu hụt cả về đầu tư, năng lực kỹ thuật lẫn chính sách điều phối chung. Một số quốc gia như Pháp và Đức đã có nền tảng công nghệ quốc phòng tốt, nhưng sự chênh lệch lớn giữa Tây Âu và Đông Âu khiến ý tưởng "tự chủ chiến lược toàn diện" của EU gặp trở ngại.

Dù trong Sách Trắng mới công bố, Ủy ban châu Âu khuyến khích hợp tác nghiên cứu giữa các quốc gia thành viên, nhưng thực tế là chỉ vài nước có thể dẫn dắt công nghệ. Để thu hẹp khoảng cách này, một số chuyên gia cho rằng EU cần thiết lập các trung tâm đổi mới quốc phòng chung, tập trung vào các lĩnh vực chiến lược như AI, drone, an ninh mạng và phòng thủ vũ trụ. Điều này đòi hỏi sự chia sẻ công nghệ – và cả niềm tin – giữa các quốc gia. Nhưng liệu Pháp, Đức hay Thụy Điển có sẵn sàng chia sẻ các bí mật quốc phòng cho các đồng minh ở Đông Âu? Đây là câu hỏi chưa có lời giải.

Khối 27 cũng đang hướng tới việc giảm phụ thuộc vào các nhà cung cấp ngoài EU, nhất là Mỹ và Trung Quốc. Điều này đòi hỏi một chiến lược dài hạn: từ tăng cường đầu tư vào nghiên cứu, đào tạo nhân lực, đến ban hành các chính sách khuyến khích sản xuất trong nước. Nếu không hành động kịp thời, EU có thể bị đẩy ra rìa trong cuộc chạy đua công nghệ toàn cầu.

Một vấn đề khác được chú ý là sự thiếu thống nhất trong nội khối. Hungary tiếp tục đóng vai trò “kẻ phá bĩnh” khi phản đối nhiều quyết sách liên quan đến Ukraine. Để tránh bị mắc kẹt trong thế bế tắc, EU đang cân nhắc áp dụng cơ chế 26 – tức là ra quyết định mà không cần sự đồng thuận tuyệt đối. Mô hình này nếu được áp dụng thường xuyên sẽ đặt ra nhiều hệ lụy pháp lý và làm suy yếu tính toàn diện của EU, nhưng cũng là biện pháp tình thế khi lợi ích cục bộ lấn át lợi ích tập thể. Điều này cho thấy, để trở thành một trụ cột địa chính trị toàn cầu, EU không chỉ cần ngân sách và công nghệ, mà cần cả một bản sắc chính trị mới – dựa trên sự đồng thuận thực chất thay vì thủ tục hình thức.

EU đang đứng trước một lựa chọn lịch sử: hoặc tiến lên và định hình vai trò như một cực quyền lực mới trong thế giới đa cực, hoặc bị đẩy ra rìa khi các siêu cường khác vươn lên chi phối trật tự quốc tế. Những nỗ lực tại Hội nghị Thượng đỉnh lần này, từ tái vũ trang, viện trợ Ukraine, đến nâng cao năng lực công nghệ, là dấu hiệu tích cực. Nhưng chặng đường phía trước còn nhiều mâu thuẫn, chia rẽ và những bài toán khó chưa có lời giải.

Để thực sự khẳng định vai trò toàn cầu, EU cần một chiến lược phối hợp dài hạn, một nền tảng nội khối vững mạnh và quan trọng nhất là ý chí chính trị vượt lên trên khác biệt quốc gia. Lục địa già không thể sống dựa vào những thành tựu quá khứ. Trong thế kỷ XXI, vị thế quốc tế sẽ thuộc về những ai biết thích nghi và hành động trước. Và EU, nếu muốn sống sót và thịnh vượng, không còn lựa chọn nào khác ngoài việc bước vào cuộc chạy đua sinh tồn của kỷ nguyên bất định này.