G20 tìm lại mẫu số chung
Hội nghị thượng đỉnh G20 tại Johannesburg, Nam Phi diễn ra trong bối cảnh thế giới bước vào giai đoạn mà các mối đe dọa chồng lấn, các đường rạn địa chính trị loang rộng, trong khi sự phụ thuộc lẫn nhau giữa các nền kinh tế lớn chưa bao giờ giảm. Từ những cú sốc liên tiếp của dịch bệnh, xung đột khu vực, gián đoạn thương mại cho tới khủng hoảng khí hậu và nợ công, hệ thống quốc tế đang đối diện phép thử nghiêm khác về năng lực điều phối.
Chính trong môi trường đó, G20 - diễn đàn chiếm gần 85% GDP và hơn 75% thương mại toàn cầu - đứng trước câu hỏi căn bản: "mẫu số chung" nào đủ sức liên kết các nền kinh tế lớn để giải quyết các thách thức không biên giới?
Năm nay, Johannesburg trở thành tâm điểm chú ý không chỉ bởi lần đầu tiên G20 nhóm họp trên đất châu Phi, mà còn vì chủ đề được Nam Phi lựa chọn: "Đoàn kết, Bình đẳng, Phát triển bền vững". Việc một nền kinh tế mới nổi của châu Phi đảm nhiệm vai trò chủ tịch gửi đi thông điệp rõ ràng: tiếng nói của phương Nam đang muốn được lắng nghe nhiều hơn trong kiến tạo trật tự kinh tế - tài chính thế giới. Đây không chỉ là đòi hỏi chính đáng về đại diện và lợi ích, mà còn là phản ánh thực tế rằng phần lớn các vấn đề cấp bách nhất - từ nợ công, an ninh lương thực đến tác động khí hậu - đang ảnh hưởng mạnh nhất tới các nước đang phát triển.
Vượt lên những bất định và khác biệt lập trường giữa các thành viên, hội nghị đã đạt được Tuyên bố Johannesburg. Điều đáng chú ý không nằm ở số lượng cam kết, mà ở việc G20 - dù chứng kiến sự vắng mặt của một số thành viên chủ chốt - vẫn tìm được điểm dung hòa tối thiểu. Trong thời kỳ mà hợp tác dễ bị lấn át bởi cạnh tranh và đa phương dễ bị tổn thương bởi chia rẽ, việc các nền kinh tế lớn duy trì được một văn kiện chung phản ánh nỗ lực duy trì "điểm tựa thể chế" cần thiết cho đối thoại.
Bản tuyên bố dài hơn một trăm điểm khẳng định trọng tâm nghị sự xoay quanh ba nhóm chủ đề then chốt: tài chính phát triển và xử lý nợ; khí hậu và chuyển đổi năng lượng; cùng các chuỗi giá trị mới, đặc biệt là khoáng sản quan trọng. Những nội dung này không mới, nhưng lại được đặt vào bối cảnh giá trị hơn: sự mong đợi của các nước đang phát triển về một cấu trúc kinh tế quốc tế công bằng hơn, nơi họ có không gian lớn hơn để tiếp cận nguồn vốn, công nghệ và thị trường.
Về vấn đề tài chính phát triển và nợ công, Johannesburg gửi đi thông điệp thúc giục cải thiện các cơ chế tái cơ cấu nợ theo hướng minh bạch, nhanh chóng và bao trùm hơn. Trong nhiều năm qua, hàng chục nền kinh tế đang phát triển rơi vào vòng xoáy nợ - tái cấu trúc - nợ mới, với gánh nặng lãi suất và giá hàng hóa biến động khiến ngân sách bị bào mòn. Một số quốc gia châu Phi và Mỹ Latinh dành tới gần 40% nguồn thu để trả nợ, khiến đầu tư cho giáo dục, y tế hay hạ tầng trở thành xa xỉ. G20 nêu lại cam kết hỗ trợ kỹ thuật, cải thiện khả năng tiếp cận vốn ưu đãi và sử dụng tốt hơn nguồn lực từ các ngân hàng đa phương. Tuy nhiên, câu hỏi bao trùm vẫn là mức độ sẵn lòng của các nền kinh tế phát triển trong việc nới lỏng điều kiện, chia sẻ rủi ro và mở rộng nguồn vốn thực chất.
Trong lĩnh vực khí hậu, lần thứ hai liên tiếp sau Rio 2024, G20 tái khẳng định yêu cầu tăng quy mô tài chính khí hậu lên mức hàng nghìn tỷ USD mỗi năm - con số phù hợp với nhu cầu thực tế chứ không chỉ mang tính biểu tượng. Các nền kinh tế đang phát triển, đặc biệt là tại châu Phi, nhấn mạnh sự bất cân xứng: họ đóng góp ít nhất vào phát thải toàn cầu nhưng chịu hậu quả nặng nề nhất của nhiệt độ tăng, suy thoái đất đai và nước biển dâng. Johannesburg nêu rõ yêu cầu bảo đảm quá trình chuyển đổi năng lượng diễn ra "công bằng" - tức không đánh đổi sinh kế, công ăn việc làm và khả năng tiếp cận năng lượng giá phải chăng. Đây là điểm cân bằng quan trọng, khi nhiều nước vẫn phụ thuộc vào nhiên liệu hóa thạch cho hệ thống điện quốc gia, trong lúc nhu cầu chuyển sang năng lượng sạch tăng mạnh.
Bên cạnh đó, câu chuyện về khoáng sản quan trọng - như lithium, cobalt, nickel, đất hiếm - trở thành điểm nhấn mới của nghị sự. Những vật liệu này đang định hình tương lai của năng lượng sạch, xe điện, công nghệ bán dẫn và quốc phòng. Tuy nhiên, phần lớn nguồn tài nguyên lại nằm tại châu Phi và Nam Mỹ - những nơi thường bị "mắc kẹt" ở vị trí cung cấp nguyên liệu thô. Johannesburg phản ánh mong muốn đảo ngược mô hình này: các nước sản xuất tài nguyên không chỉ xuất khẩu khoáng sản ở dạng thô, mà cần được hỗ trợ để tham gia sâu vào chuỗi chế biến và sản xuất. Đây là bước then chốt để phá vỡ chu kỳ "thịnh vượng trên giấy tờ" - nơi tài nguyên phong phú đi kèm nghèo đói và bất bình đẳng. Đồng thời, sự cạnh tranh giữa các cường quốc trong lĩnh vực khoáng sản quan trọng khiến nhu cầu có một "luật chơi chung" trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết.
Johannesburg cũng đặt trọng tâm vào cải cách các thể chế đa phương - từ Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc tới các tổ chức tài chính quốc tế. Các nước đang phát triển đã nhiều lần yêu cầu tăng đại diện, bởi cấu trúc quyền lực hiện nay vẫn phản ánh thế giới của gần tám thập niên trước. Việc mở rộng quyền biểu quyết, cải tổ quy trình phân bổ vốn, hoặc thiết kế cơ chế đầu tư công - tư mới… là một phần trong bức tranh cải cách. G20 không đủ thẩm quyền quyết định tất cả, nhưng có thể tạo ra "lực đẩy chính trị" để các tổ chức quốc tế buộc phải thay đổi. Đây là điểm mà nhiều nhà phân tích đánh giá có thể trở thành dấu ấn dài hạn của G20 năm nay, nếu được theo đuổi đến cùng.
Tất nhiên, việc tìm kiếm "mẫu số chung" không che giấu sự thật rằng G20 đang đối diện nhiều phép thử. Một số thành viên có ưu tiên khác nhau, từ chính sách khí hậu, thuế tối thiểu toàn cầu tới quản trị trí tuệ nhân tạo. Những bất đồng này không biến mất chỉ vì có một tuyên bố chung. Tuy vậy, việc các nền kinh tế vẫn tiếp tục ngồi lại, thảo luận và xây dựng ngôn ngữ chung cho thấy vai trò của G20 chưa suy giảm. Có thể phạm vi đồng thuận hẹp hơn trước, nhưng lại có giá trị hơn khi những thỏa thuận, dù nhỏ, có thể định hình cách thế giới xử lý những thách thức không biên giới.
Trong bối cảnh phân mảnh toàn cầu, nhiều chuyên gia cho rằng G20 đang dịch chuyển từ mô hình "đưa ra giải pháp lớn" sang mô hình "tạo ra không gian đối thoại thực chất". Điều này phản ánh chuyển đổi từ kỳ vọng cao sang quản trị thực tế: thay vì giải quyết tất cả, G20 tạo điều kiện để các nước tìm cách thu hẹp khác biệt và duy trì hợp tác nơi khả thi. Khi niềm tin giảm sút và cạnh tranh gia tăng, ngay cả việc bảo toàn một nền tảng đối thoại cũng đã là kết quả quan trọng. Johannesburg cho thấy G20 vẫn có thể tìm lại mẫu số chung - không phải bằng những tuyên bố hoành tráng, mà bằng những cam kết cụ thể về phát triển bền vững, ứng phó với biến đổi khí hậu và hỗ trợ các nền kinh tế dễ tổn thương.
Các nước đang phát triển, đặc biệt là ở châu Phi, kỳ vọng sẽ trở thành chính sách được thực thi bằng nguồn lực thật, cơ chế thật và trách nhiệm thật. G20 vì thế vừa là phép thử vừa là cơ hội: nếu duy trì được tinh thần đoàn kết trong khác biệt, diễn đàn này sẽ tiếp tục là nơi gắn kết những lợi ích đa dạng, từ Bắc tới Nam, từ các nền kinh tế tiên tiến tới các quốc gia mới nổi.
Khi thế giới ngày càng phân mảnh, tìm được tiếng nói chung, dù nhỏ, cũng có thể tạo ra tác động lớn. Johannesburg đã mở ra một không gian như vậy, cho thấy rằng trong một thời kỳ đầy biến động, đối thoại vẫn là nền tảng không thể thay thế. G20, với tất cả hạn chế và kỳ vọng, vẫn đang cố gắng giữ vai trò "bản lề" để thế giới không trượt xa khỏi quỹ đạo hợp tác. Và chính trong nỗ lực tìm kiếm mẫu số chung ấy, giá trị thực sự của đa phương mới được thể hiện rõ ràng nhất.