Đường cong năm Tỵ

Người ta sợ nhất là “rắn giả lươn” hay “khẩu Phật tâm xà”, nhưng sợ cái gì thì thích cái đó. Thế nên con rắn luôn là đề tài quyến rũ khiến người ta tò mò không thể nhịn được. Kể cả những bợm nhậu thì vẫn mê đắm món rượu rắn. Cạp nong hay hổ chúa, mãng xà hay chằn tinh thì cũng ngâm rượu từ đuôi tới đầu.

Trong văn hóa châu Âu, con rắn có một vai trò rất mâu thuẫn. Nó luôn là nhân vật phản diện trong những câu chuyện như Kinh Thánh, nơi rắn đại diện cho sự cám dỗ và tội lỗi. Trong các thần thoại Hy Lạp có mái tóc nữ quỷ Medusa là một búi rắn nhung nhúc ngoe nguẩy, biểu trưng cho sự hủy diệt. Ai lỡ nhìn vào mắt Medusa sẽ bị hóa đá ngay lập tức.

Tuy nhiên, rắn cũng là biểu tượng y học và tái sinh. Gustav Klimt (họa sĩ bậc thầy trường phái Biểu hiện và Tượng trưng có tầm ảnh hưởng tới nghệ thuật Art Nouveau (Tân nghệ thuật) được người ta hay nhắc tới kỷ lục dành cho bức “Chân dung Adele Bloch-Bauer I” được bán với giá 150 triệu USD năm 2016) đã vẽ rắn rất đẹp. Thí dụ như bức “Cô gái trẻ và con rắn trên tay”. Không biết vì cô gái hay con rắn mà bức tranh nổi tiếng. Không rõ ông tìm thấy sự liên quan gì giữa rắn và phụ nữ.        

Rắn trong văn hóa Trung Hoa vừa là biểu tượng của sự tái sinh, trí tuệ, vừa là phồn thực, khôn lường nhưng cũng là biểu tượng cho tình yêu và sự thủy chung, tận hiến. Trong tác phẩm kinh điển “Thanh Xà, Bạch Xà” thì nàng Bạch Nương Tử, vốn là con rắn trắng thành tinh cưới chồng là người trai họ Hứa. Khi chồng bị hãm hại, Bạch Nương Tử đã xả thân cứu chồng. Bạch Xà trở thành một biểu tượng của sự hy sinh, tình yêu vô hạn.

Trong văn hóa Ấn Độ, rắn thần Naga là linh vật nửa thần, nửa rắn, có quyền ban phúc hay giáng họa tùy theo người thiện hay kẻ ác. Con rắn Nagendra quấn quanh cổ của thần Shiva như một biểu tượng của thần uy. Thần Vishnu cũng luôn có rắn thần nghìn đầu Ananta Shesha hộ vệ. Rắn Ananta Shesha, biểu tượng của vĩnh hằng cuộn tròn nâng đỡ vũ trụ và làm giường cho thần Vishnu ngủ trên biển sữa.

Trong Phật giáo, nhiều tác phẩm thể hiện rắn nâng đỡ tòa sen. Rắn cũng hộ tống, bảo vệ Đức Phật vượt qua gian nan. Người ta tin rằng rắn nghe được kinh và giác ngộ. Dịp lễ hội, người dân thể hiện lòng tôn kính, cúng dường rắn và cầu nguyện được ngài che chở. Người ta làm tượng rắn bằng đất sét hoặc kim loại, cúng dường rắn bằng sữa và hoa.

Họa sĩ tiên phong của nghệ thuật hiện đại Ấn Độ Jamini Roy vẽ rắn rất sinh động. Ông luôn đi ngược lại các khuôn thước cổ điển, thích dùng những màu sắc vật liệu tự nhiên trong dân gian, phong cách trang trí đồ họa nổi bật các đường viền đậm, màu đơn giản. Jamini Roy vẽ nhiều cảnh vật xứ sở, mẫu tử, thần thánh, và động vật, trong đó vẽ nhiều rắn. Những con rắn uốn lượn nâng bước chân các cô gái xinh đẹp. Trong bức tranh “Manasa devi”, rắn gần gũi, thân thiện và mạnh mẽ.   

Với Việt Nam thì rắn là thủy thần, sự sinh sôi, sự che chở, đón cát, đuổi hung. Các đền thờ mẫu luôn có cặp rắn lớn trang trí trên xà ngang hướng về ban thờ. Ở các tỉnh phía Nam thì các bức tượng, phù điêu rắn Naga được tạc trên các đầu đao, lan can khắp các chùa chiền Khmer.

Trong nghệ thuật hiện đại Việt Nam thì dường như ít người chọn rắn làm đề tài ruột. Nhiều họa sĩ chọn đề tài 12 con giáp thì cũng vẽ hình rắn nhưng ít thấy ai ưu tiên tìm tòi tạo hình con vật khó hiểu này. Về mặt tạo hình thì từ mãng xà đến rắn nước cũng loằng ngoằng chả khác gì sợi dây. Vẽ rắn thêm chân thì không còn là rắn nữa.

Người kiên định đắm đuối với 12 con giáp nhất là họa sĩ Lê Trí Dũng, tới năm nay, ông đã chung thủy 32 năm vẽ đề tài này. Lê Trí Dũng cho rằng không chỉ rắn, còn có hai con giáp khác nữa là chuột và khỉ cũng khó vẽ vì theo ông nó được dân gian gán cho những ý nghĩa không “lành”. Ngay cả những họa sĩ say sưa vẽ con giáp cũng  thường bỏ qua mấy linh vật này. Theo Lê Trí Dũng, riêng với con rắn, về mặt tạo hình là khó, để có một bức tranh rắn đẹp là không dễ.

Vốn là người thích tìm hiểu căn cốt, Lê Trí Dũng tiếp cận hình tượng rắn trong văn hóa dân gian từ Bắc chí Nam, từ rắn trong đời sống tới rắn thần có mào, 7 đầu của văn hóa Khmer. Nghiên cứu vậy nhưng rắn ông vẽ vẫn chỉ có một đầu nhưng là đầu người con gái với mái tóc tung bay. Một số bức mỹ nhân sở hữu cặp tuyết lê căng tròn, điểm nhũ hoa diễm lệ. Táo bạo đến thế là cùng. Sau anh em đề nghị để an toàn, dễ làm bìa đăng báo thì Lê Trí Dũng cho rắn diện yếm đào thật “kín cổng cao tường”.

Lý do để vẽ rắn mỹ nhân thì nhiều nhưng theo Lê Trí Dũng thì cũng từ một câu ngạn ngữ Trung Hoa cổ “Mỹ nhân tuổi Tỵ”. Ý rằng tuổi Tỵ thường có những giai nhân chim sa cá lặn. Ngay ở nước ta thì cũng nhiều mỹ nhân hoa nhường nguyệt thẹn như Á hậu Hoa hậu Việt Nam (HHVN) 1994 Tô Hương Lan, HHVN 2010 Ngọc Hân, HHVN 2020 Đỗ Thị Hà, Hoa hậu Liên lục địa 2022 Lê Nguyễn Bảo Ngọc, Hoa hậu Hoàn vũ Việt Nam 2023 Bùi Thị Xuân Hạnh, Hoa hậu Hòa bình Việt Nam 2024 Võ Lê Quế Anh đều tuổi Tỵ cả… Khi vẽ tranh Tết, Lê Trí Dũng thường vẽ gương mặt phụ nữ nhân hậu, giàu sức sống, đôi khi sẵn sàng vẽ rắn thêm 2 tay nâng trên đầu bình hoa xuân. Nhìn theo tự nhiên thì vô lý nhưng theo lòng người thì lại muôn phần hoan hỷ.

Phần lớn rắn trong tranh Lê Trí Dũng có mái tóc dày, thế mà cũng có vài bức không tóc nhưng lại râu hùm hàm én mày ngài. Hỏi ra thì là rắn Từ Hải. Rắn đàn ông này tạo hình thân đoạn uốn sóng hình sin, khúc kia gập vuông như cái bàn văn kỷ. Đây đích thị muốn bộc lộ sự mâu thuẫn giữa ngài đội trời đạp đất và kẻ nghe thiếp khiến thê xui. Riêng việc tạo hình rắn đàn ông cho thấy góc nhìn đột phá của bi hài lẫn lộn.

Trong tâm thức dân gian, rắn và phụ nữ là một trời bòng bong không mối tháo đầu gỡ. Anh hùng ai qua được ải mỹ nhân? Mỹ nhân khác gì dây trói. Dây trói khác gì con rắn. May mà rắn mới có một đầu, chứ bảy đầu thì cánh mày râu chỉ có xác định…

Có vẽ thành tranh thì cũng có vẽ thành lời. Khi nông dân nói xa nói gần, không dám đi thẳng vào vấn đề thì nàng thôn nữ nói: “Anh vẽ rồng rắn làm chi? Cho em mệt trí nghĩ suy đêm ngày/ Nói đi, nói đại, sợ gì/ Em đây hiểu được, tình này em trao!”. Nói vậy thôi chứ tán thẳng tưng có khi lại sốc đến cạch mặt. Cổ nhân nói “khúc trung cầu trực” là tìm cái thẳng trong cái cong. Trong bóng đá, sút thẳng như nã đại bác đôi khi dễ chặn nhưng đường bóng cong quả chuối kiểu Roberto Carlos lại hay thành bàn vô phương chống đỡ.

Khi được hỏi sức mạnh của phụ nữ là gì? Hoa hậu Hoàn vũ người Venezuela là Dayana Mendoza đã trả lời sức mạnh phụ nữ là đường cong. Không thể đúng hơn. Đường cong là đặc trưng của vẻ đẹp cả hình thể và trí tuệ. Chỉ đường cong mới khiến cánh đàn ông phải quỵ gối xin hàng. Đường cong là đặc trưng của rắn. Đường cong là gì nếu không phải là vẻ đẹp của Mỹ thuật.