Đạo diễn - NSND Dương Ngọc Đức: Cần biết từ chối
Có thể kể những vở diễn đặc sắc nhất mang tên đạo diễn Dương Ngọc Đức còn dư âm đến tận bây giờ: "Tiền tuyến gọi", "Masa", "Đôi mắt", "Tấm vóc Đại Hồng", "Người công dân số Một", "Đảo thần vệ nữ", "Khúc thứ ba bi tráng", "Hẹn ngày trở lại", "Chuyện lạ thành Nu Kha", "Nghêu Sò Ốc Hến"...
"Sinh ở Hà Nội ngày 17/8/1930, tốt nghiệp Khoa Đạo diễn Trường đại học Quốc gia Sân khấu và Điện ảnh Lêningrat Liên Xô trước đây (1964), Bí thư Đảng Đoàn Hội Nghệ sĩ sân khấu Việt Nam (HNSSKVN), Tổng thư ký HNSSKVN khóa II, III, IV, đại biểu Quốc hội 2 khóa 7 và 8. Hiện sống ở phố Đội Cấn Hà Nội..." - Đó là đôi dòng "lý lịch trích ngang" về nhà đạo diễn tài danh này. Và còn những điều độc giả có thể chưa biết...
1. Sinh trưởng trong một gia đình trung lưu ở phố cổ Mã Mây, Hà Nội, ngay sau Cách mạng Tháng Tám thành công, chàng trai mới 15-16 tuổi Dương Ngọc Đức đã tham gia các vai kịch tài tử của đội kịch thanh niên khu Hoàn Kiếm, rồi được theo học Trường Lục quân, trở thành sĩ quan trẻ thuộc Sư đoàn 316 trong những năm kháng chiến chống thực dân Pháp.
Ngay trong những năm khói lửa ấy, Dương Ngọc Đức - ngoài nhiệm vụ chiến đấu - đã nhiệt tình làm diễn viên sân khấu lửa trại dọc đường hành quân. Rồi như một cơ duyên, chính vì máu mê văn nghệ mà sau khi hòa bình lập lại, năm 1957, chàng sĩ quan ra quân, được điều về Đoàn Kịch nói Trung ương làm "chính trị viên". Năm 1959, anh được cử đi học đạo diễn ở Liên Xô (cũ), Trường đại học Sân khấu và Điện ảnh Lêningrat và là sinh viên Việt Nam đầu tiên của nhà trường.
Điều đặc biệt là, trong suốt 5 năm tu nghiệp tại xứ sở Bạch Dương, ngoài việc say mê học tập, đắm đuối nghiên cứu, chàng sinh viên còn rất chịu khó đi xem các vở diễn của nước bạn. Nhà sư phạm sân khấu, đạo diễn nổi tiếng của Liên Xô G. Tốpxtônôgốp, người thầy trực tiếp của Dương Ngọc Đức rất cảm mến anh học trò Việt
Học đi đôi với hành, thời gian học tập bên nước bạn, Dương Ngọc Đức đã dành dụm từng đồng rúp để thỉnh thoảng "về nhà" tìm hiểu đời sống sân khấu và phong trào kịch nghệ trong nước.
Từ năm 1962, anh về thực tập với Đoàn Kịch nói Hải Phòng, dàn dựng một số vở, vì thế khi tốt nghiệp về nước năm 1964, anh được cử làm đoàn trưởng kiêm đạo diễn cho đoàn kịch non trẻ của thành phố Cảng. Trong 7 năm, anh đã trực tiếp dàn dựng nhiều vở diễn, trong đó phải kể tới vở kịch "Masa" của tác giả Xôviết Aphinôghênốp từng gây tiếng vang trong dư luận và bạn nghề, tiếp đó là vở "Tấm vóc Đại Hồng" (của tác giả Trúc Đường). Cả hai vở diễn hàng ngàn đêm vẫn không thỏa mãn yêu cầu của khán giả miền Bắc. Từ thời điểm này, sân khấu Hải Phòng bừng sáng.
Sau khi hoàn thành nhiệm vụ với sân khấu Đất Cảng, Dương Ngọc Đức lại "trở về mái nhà xưa" yêu dấu, Đoàn kịch nói Trung ương, trung tâm kịch nói của đất nước, để từ đó, các vở "Khúc thứ 3 bi tráng", "Người cầm súng" (nằm trong bộ ba tác phẩm kịch của nhà viết kịch nổi tiếng Xôviết Pôgôđin) ra đời. Đó là những vở diễn đầu tiên mà hình tượng Lênin vĩ đại xuất hiện trên sân khấu Việt
Ngay sau đó, Dương Ngọc Đức bắt tay vào dựng vở "Người công dân số Một", tác phẩm sân khấu đầu tiên viết về Chủ tịch Hồ Chí Minh (do NSƯT Sĩ Hùng và Hà Quang Văn thể hiện). Xây dựng hình tượng lãnh tụ cách mạng trên sân khấu là một thử thách lớn của nghệ sĩ. Nhưng dưới sự chỉ đạo khúc triết, đậm đặc chất thơ, chất tư tưởng của đạo diễn Dương Ngọc Đức, các nghệ sĩ đã phát huy cao nhất tiềm năng nghệ thuật của mình.
Cũng qua những tác phẩm sân khấu lớn do Dương Ngọc Đức dàn dựng đã làm nên một thế hệ nghệ sĩ sân khấu tài danh mà người ta thường gọi là "thế hệ Vàng" của kịch trường nước nhà. Và những vở như "Tiền tuyến gọi", "Đôi mắt" đã làm sôi sục không khí Hà thành những năm cả nước lên đường đánh giặc.
2. Đạo diễn Dương Ngọc Đức từng có những tham luận về sân khấu với đề tài lịch sử, về hình ảnh người lao động trên sân khấu, về khán giả hôm nay, về tính hấp dẫn của sân khấu cùng trách nhiệm của người đạo diễn khi tìm sức sống cho một vở diễn hiện đại.
Về cá tính sáng tạo, ông tâm sự: "Nhiều người có nói đến chất thơ trong những vở diễn tôi đã dàn dựng. Và chính tôi, tôi cũng tự hỏi, chất thơ trong sân khấu hay trong một vở diễn cụ thể là như thế nào? Và điều này thật khó diễn tả bằng lời. Có thể là, từ bản chất con người mình, tôi không thích sự ồn ào, bạo liệt bên ngoài. Tôi hợp với những gì mô tả xung đột trong nội tâm con người...".
Về hiện tình sân khấu, ông nhỏ nhẹ: "Ưu thế của sân khấu là một loại hình phổ cập, ai cũng xem được, cũng hiểu được, cũng phê bình được và khen chê theo thẩm mỹ của mình. Sân khấu đang thưa vắng khán giả, nhưng những ai mê thích sân khấu sẽ là những khán giả đích thực. Nếu coi vở diễn như một món hàng cần bán chạy để tính tiền lỗ lãi, thì thực sự chúng ta đã hạ thấp, hay nói đúng hơn là xóa bỏ vai trò đích thực của sân khấu, hạ thấp vai trò người nghệ sĩ... Nghệ sĩ cũng cần phải biết từ chối với thị hiếu tầm thường...".
"Nghệ sĩ cũng cần biết từ chối" - Câu này gợi trong tôi những điều đồng nghiệp đã từng "bàn tán" về NSND Dương Ngọc Đức. Đã có tác giả mang kịch bản đến nhờ ông dàn dựng bởi họ kính trọng tài năng của ông và cũng muốn dựa tên tuổi của ông để "lên hương". Họ nói tác phẩm của họ "dữ dội" lắm, sẽ gây chấn động dư luận, sẽ làm "náo loạn" kịch trường đang trong cơn... mê dài (!?). Nhưng đọc xong, ông đã nhẹ nhàng từ chối. Thế là khi xì xầm nhỏ to với bạn bè, "vị kịch tác gia" ấy gọi nhà đạo diễn mà anh từng hết lời ca tụng là Dương Ngọc... Dát! Nghe chuyện, ông chỉ cười, "nụ cười triết học".
Không ít cây bút giận dỗi khi bị ông khéo léo từ chối lại cho rằng, ông chỉ dàn dựng kịch bản của những tên tuổi. Họ đâu có biết những Trần Quán Anh (tác giả "Tiền tuyến gọi"), rồi Vũ Dũng Minh (tác giả "Đôi mắt"), được ông chọn tác phẩm để dàn dựng và sau đó gây "chấn động dư luận", đều là cây bút nghiệp dư: Một người là bác sĩ, một người là sĩ quan quân đội.
Dương Ngọc Đức là một trong những đạo diễn hiếm hoi rất coi trọng vai trò tác giả. Khi nghiên cứu kịch bản, có gì cần phải chỉnh sửa, nâng cao, ông đều mời tác giả đến trao đổi. Nếu tác giả không có khả năng đáp ứng, ông mời người có tín nhiệm "đóng thế". Nhưng trước khi chính thức lên sàn tập, ông trân trọng mời tác giả đến nghe đọc lại kịch bản cùng hội đồng nghệ thuật. Tác giả ưng ý đạo diễn mới thực thi. Trường hợp với kịch bản "Đôi mắt" là một ví dụ tiêu biểu.
Trong lĩnh vực nghệ thuật thì như vậy, còn chuyện... ngoài sân khấu. Nhớ lại chuyện trước kỳ đại hội sân khấu năm 2001, khi một phóng viên phỏng vấn ông: "Ở sân khấu, ông là người được nhiều người nể trọng, trong công tác quản lý, trải qua ba nhiệm kỳ, nghệ sĩ coi ông là trung tâm của sự đoàn kết. Nếu đại hội kỳ tới, vẫn được tín nhiệm, ông có thể lại tiếp tục gánh vác công việc chung?". Dương Ngọc Đức điềm đạm nói: "Bạn ơi, mình không đủ sức để làm một việc gì thuộc về công tác quản lý nữa. Lần này, mình sẽ đề nghị không có tên trong danh sách ứng cử, đề cử. Mình rất cám ơn anh chị em nghệ sĩ đã yêu mến, đã nhiệt tình giúp đỡ mình làm tròn nhiệm vụ trong các nhiệm kỳ qua...".
Có nhà nghiên cứu sân khấu nhận xét về Dương Ngọc Đức: Đằng sau các vở diễn chính là con người ông, tốt bụng và lịch lãm. Có đồng nghiệp nói nụ cười của ông là "nụ cười hiền triết". Còn đạo diễn, NSND Doãn Hoàng Giang, nổi tiếng là người thẳng thắn đã có lần trả lời trên báo chí: "Nếu có ai hỏi tôi, trong lực lượng những đạo diễn sân khấu hiện nay, anh yêu thích ai nhất? Thì tôi sẵn sàng trả lời, một trong những đạo diễn mà tôi yêu mến nhất, đó là Dương Ngọc Đức"