Phát huy giá trị khảo cổ của ngôi làng gần 4.000 năm tuổi

Những khám phá khảo cổ từ Vườn Chuối

Di tích Vườn Chuối (xã Hoài Đức, Hà Nội) là địa điểm khảo cổ tiêu biểu cho thời đại Kim khí ở miền Bắc Việt Nam, phản ánh sự phát triển liên tục của một làng cổ gần 4.000 năm, qua các giai đoạn văn hóa Phùng Nguyên, Đồng Đậu, Gò Mun, Đông Sơn và Hậu Đông Sơn. Đây là di chỉ cư trú, mộ táng và là khu công xưởng thủ công phát triển liên tục qua các giai đoạn văn hóa Phùng Nguyên - Đồng Đậu - Gò Mun - Đông Sơn và hậu Đông Sơn.

Vườn Chuối là đại diện tiêu biểu cho một ngôi làng mang đậm dấu ấn cư dân nông nghiệp trồng lúa nước, những người đã đến khai phá, chiếm lĩnh và làm chủ vùng đồng bằng châu thổ sông Hồng từ gần 4.000 năm trước, tạo tiền đề cho sự hình thành Nhà nước sơ khai của người Việt cổ.

Từ khi được phát hiện vào năm 1969 đến nay, Sở Văn hóa và Thể thao Hà Nội đã phối hợp với các cơ quan chuyên môn thực hiện 11 lần khai quật với tổng diện tích 7.555 m². Đặc biệt, cuộc khai quật khu vực phía tây từ tháng 3/2024 đến tháng 3/2025 trên diện tích 6.000 m² đã làm xuất lộ cơ bản không gian phân bố, những dấu tích quan trọng liên quan đến khu vực cư trú, dấu tích sinh hoạt hằng ngày, các công xưởng chế tác đồ đá, đồ gỗ, nơi chôn cất người chết và nhiều di vật tiêu biểu của giai đoạn văn hóa Tiền Đông Sơn - Đông Sơn.

Cuộc khai quật đã thu được nhiều hiện vật quý, hiếm lần đầu được biết tới trong lịch sử nghiên cứu về giai đoạn kim khí ở miền Bắc Việt Nam và Hà Nội như hiện vật hình lục giác có lỗ tra cán ở giữa, chất liệu đá ngọc màu xanh, một số mũi nhọn hình cánh én là đồ tùy táng trong mộ Tiền Đông Sơn, chiếc ấm bằng gốm trang trí đuôi công và hoa văn chấm tròn tùy táng trong mộ Đông Sơn…

Nhằm tổng kết, đánh giá những kết quả nghiên cứu về di tích này và giới thiệu tới công chúng, Bảo tàng Hà Nội tổ chức trưng bày chuyên đề "Những khám phá khảo cổ từ Vườn Chuối", một hoạt động nằm trong khuôn khổ Festival Thăng Long - Hà Nội năm 2025. Trưng bày giới thiệu gần 1.000 tài liệu, hiện vật, tư liệu, hình ảnh và bản đồ họa mô phỏng các loại hình hiện vật, đời sống sinh hoạt của cư dân làng cổ Vườn Chuối.

Không gian trưng bày “Những khám phá khảo cổ từ Vườn Chuối”gồm 5 phần: Hành trình khám phá, Hội tụ và kết tinh các nền văn hóa, Bảo vệ và phát huy giá trị di sản di chỉ Vườn Chuối, Các nhà khoa học gắn với Vườn Chuối, Góc trải nghiệm làm nhà khảo cổ học.

Gần 1.000 tài liệu, hiện vật, hình ảnh, bản đồ và mô hình được giới thiệu, trong đó nhiều hiện vật quý lần đầu ra mắt công chúng. Không gian trưng bày sử dụng công nghệ trình chiếu 3D, 3D mapping và phim tái hiện đời sống cư dân Tiền Đông Sơn - Đông Sơn.

Bảo tàng Hà Nội cố gắng tiếp cận với công chúng rộng rãi bằng cách sử dụng công nghệ trình chiếu 3D, 3D mapping; trình chiếu phim ngắn tái hiện về đời sống sinh hoạt cư dân Tiền Đông Sơn và Đông Sơn giúp người xem dễ hình dung, đồng thời tạo ấn tượng thẩm mỹ cho không gian trưng bày.

Trưng bày cũng gây ấn tượng khi dành một góc để vinh danh những nhà khoa học và cá nhân người dân ở làng Lai Xá (Hoài Đức, Hà Nội) đã có công lao trong việc bảo vệ, giữ gìn, nghiên cứu và kêu gọi sự chú ý của cộng đồng đối với di chỉ khảo cổ học Vườn Chuối.

Sẽ xây dựng công viên di sản văn hóa khảo cổ tại di tích Vườn Chuối

Những kết quả nghiên cứu tại Vườn Chuối đã cung cấp chứng cứ khoa học xác thực về sự hiện diện sớm của con người trên địa bàn Hà Nội, góp phần khẳng định nguồn gốc bản địa và lịch sử lâu đời của người Việt từ thời tiền sử, đồng thời chứng minh sự tồn tại của thời đại Hùng Vương dựng nước trong lịch sử dân tộc Việt Nam. Kết quả chỉnh lý, nghiên cứu hệ thống di tích, di vật từ cuộc khai quật mới đây do Bảo tàng Hà Nội phối hợp với Viện Khảo cổ học và Trường Đại học KHXH&NV - Đại học Quốc gia Hà Nội thực hiện cho thấy nhiều phát hiện mới.

Về di tích, nghiên cứu mặt bằng cư trú cho thấy quá trình phát triển liên tục của một làng Việt cổ qua các thời kỳ. Từ hình thái tụ cư ban đầu trên địa hình cao của các gò đất, với hệ thống hào bao quanh gắn với các dòng chảy tự nhiên, không gian cư trú dần mở rộng xuống các khu vực thấp lân cận và xuất hiện loại hình nhà sàn, nhà dài - minh chứng cho xã hội có tổ chức, phân công lao động rõ ràng.

Kết quả nghiên cứu di cốt cho thấy tục nhổ răng cửa phổ biến cách nay khoảng 3.500 năm trong giai đoạn Phùng Nguyên muộn, về sau không còn tồn tại. Các nghề thủ công như chế tác đồ ngọc, đồ gốm, gỗ, đúc đồng đã đạt mức chuyên hóa cao, đặc biệt khu chế tác ngọc được bố trí quy củ, có khả năng tồn tại một không gian nghi lễ kề bên. Ngoài ra, di cốt người cổ thể hiện tục nhổ răng cửa phổ biến trong văn hóa Phùng Nguyên muộn (khoảng 3.500 năm trước). Các nghề thủ công như chế tác ngọc, gốm, gỗ, đúc đồng phát triển, trong đó khu chế tác đồ ngọc được bố trí quy củ, có thể gắn với không gian nghi lễ.

Về di vật, đợt chỉnh lý năm 2025 xử lý hơn 15.000 gốm mảnh, gần 5 nghìn tấn đất chứa mẫu di tích thực vật và khoảng 15.000 hiện vật thuộc các nhóm chất liệu đá, đồng, gốm, gỗ, xương, sắt... Mặc dù vẫn đang trong quá trình chỉnh lý, nhưng bước đầu xác định nhiều hiện vật quý hiếm lần đầu xuất hiện trong nghiên cứu thời Kim khí ở miền Bắc Việt Nam và Hà Nội.

Đó là rìu bích chất liệu đá ngọc màu xanh - biểu trưng quyền lực thủ lĩnh, là đồ tùy táng trong một ngôi mộ giai đoạn Tiền Đông Sơn cách nay khoảng 3.500 năm; vật đeo mô phỏng hình đầu chim phượng; sưu tập đồ ngọc gồm vật trang sức vòng, khuyên tai, chuỗi hạt hay những vật tượng trưng cho quyền lực của tầng lớp thủ lĩnh. Những phát hiện mới tiếp tục khẳng định Vườn Chuối là di chỉ cư trú, mộ táng và công xưởng thủ công tiêu biểu, phản ánh đời sống cư dân nông nghiệp trồng lúa nước - những người đầu tiên khai phá đồng bằng sông Hồng, đặt nền tảng cho nhà nước sơ khai của người Việt cổ.

Trước khi được xếp hạng, Vườn Chuối vốn là một “điểm nóng” về di sản với nhiều xung đột rõ rệt như mâu thuẫn giữa nhu cầu mở rộng đô thị và yêu cầu bảo vệ, phát huy giá trị khảo cổ lâu dài.

Tiến sĩ Nguyễn Ngọc Quý, Viện Khảo cổ học, người trực tiếp tham gia cuộc khai quật từ nhiều năm qua cho biết, Vườn Chuối là một di chỉ khảo cổ độc đáo, vô giá với 4 tầng văn hóa cùng hàng nghìn hiện vật, di vật, giúp con người thời nay phần nào hình dung ra được cuộc sống xã hội của tổ tiên chúng ta cách đây hàng nghìn năm.

Ông chia sẻ: “Di chỉ khảo cổ này nâng cao giá trị cho bất kỳ địa phương nào sở hữu nó. Nếu xây dựng một công viên khảo cổ ở đây, vừa để bảo tồn, giữ gìn những di sản trong lòng đất, vừa để công chúng thấy được những giá trị của di chỉ khảo cổ này, đây sẽ không chỉ là một điểm đến hấp dẫn, mà còn nâng cao giá trị cho cả khu đô thị và thành phố, bởi vì không phải nơi nào trên thế giới cũng sở hữu một di chỉ khảo cổ có niên đại lên đến 3.000 năm và trải qua 4 giai đoạn văn hóa như Vườn Chuối”.

Hiện UBND thành phố Hà Nội đã có chủ trương xây dựng công viên di sản văn hóa khảo cổ tại di tích nhằm trưng bày tuyên truyền và giới thiệu giá trị di sản với nhân dân trong và ngoài nước.