“Thầy già, con hát cũng già”

Báo động thiếu đội ngũ kế cận

Ngày 10/12 vừa qua, Hội Sân khấu Hà Nội tổ chức tọa đàm: “Lực lượng trẻ trong sự phát triển sân khấu hiện nay” để trao đổi, tìm ra các giải pháp nhằm phát huy có hiệu quả công tác đào tạo và sử dụng nguồn lực tài năng trẻ sân khấu trong thời kỳ mới.

Theo thống kê năm 2024 của Cục Nghệ thuật biểu diễn, số lượng diễn viên trong độ tuổi từ 20-25 ở các đơn vị sân khấu cả nước chỉ chiếm tỉ lệ 5,6%. Điều này phản ánh thực tế diễn viên đang bị “già hóa” và ở rất nhiều vở diễn, diễn viên già phải hóa trang vào vai diễn trẻ.

Một trong những nguyên nhân được nhắc tới là, dù đã có cơ chế đặc thù và những ưu đãi về học phí, nhưng nhiều năm nay Trường Đại học Sân khấu - Điện ảnh không tuyển sinh đủ chỉ tiêu cho việc đào tạo nghệ thuật truyền thống như chèo, tuồng, cải lương, đã tạo ra sự hụt hẫng đáng kể về đội ngũ nghệ sĩ trẻ.

Bên cạnh đó, các đoàn nghệ thuật truyền thống mặc dù có nhu cầu tuyển nghệ sĩ trẻ rất lớn, nhưng lại thiếu cơ chế linh hoạt, chỉ tiêu biên chế lại ngày càng giảm, mức phụ cấp biểu diễn thấp khiến nhiều nghệ sĩ trẻ mới ra trường rất khó sống được bằng nghề.

Thêm đó là quy định về tuổi nghỉ hưu và hưởng lương hưu tăng, dẫn đến nhiều nghệ sĩ đã hết tuổi nghề nhưng chưa đến tuổi nghỉ hưu đang lấp đầy biên chế của các nhà hát. Những tồn tại này dẫn đến thực tế ở các đoàn nghệ thuật truyền thống hiện nay ở trong tình trạng: “thầy già, con hát cũng già”.

Một trong những vấn đề về nhân lực mà NSND Bùi Thanh Trầm rất quan tâm, đó là lực lượng đạo diễn - những người đóng vai trò trung tâm, làm ra những sản phẩm sân khấu hoàn thiện. Bà băn khoăn:

“Tại các kỳ liên hoan, hội diễn chuyên nghiệp vừa qua, nhìn chung vẫn chưa có gương mặt đạo diễn mới thật sự để lại dấu ấn nổi bật, đủ sức vượt qua cái bóng của những đạo diễn “lão làng” đi trước. Thêm nữa, gọi là đạo diễn trẻ, nhưng phần lớn đã ở tuổi trên dưới 50, mà lại chủ yếu là những diễn viên đã thành danh chuyển sang làm đạo diễn.

Thực trạng này không khỏi khiến nhiều người lo lắng cho tương lai của nền sân khấu nước nhà. Câu hỏi đặt ra là, sau các khóa đào tạo định kỳ ở các trường, vẫn có những đạo diễn trẻ tốt nghiệp, song tại sao đội ngũ đạo diễn sân khấu vẫn khan hiếm? Vấn đề nằm ở khâu đào tạo hay chính sách sử dụng, đãi ngộ đối với đạo diễn trẻ?”.

Bài toán cần lời giải

Trong làng sân khấu, có một thực tế mà ai cũng biết, đó là cơ hội để những đạo diễn trẻ có thể thực hành nghề nghiệp không nhiều; cho nên, số người trẻ được đào tạo không có cơ hội theo nghề cũng rơi rụng dần.

Lãnh đạo một nhà hát sân khấu truyền thống từng thẳng thắn bộc bạch rằng, mặc dù đơn vị cũng có những nghệ sĩ trẻ đi học đạo diễn, nhưng mỗi năm, nhà hát chỉ có kinh phí dựng vài ba vở để mang đi biểu diễn, thi thố, cho nên không ai dám giao vở cho những đạo diễn còn non kinh nghiệm. Nếu làm vở không tới sẽ rơi vào tình cảnh “xôi hỏng bỏng không”, cả đơn vị bị thất thu kinh phí và những lần sau khó xin đầu tư. Vì thế, để an toàn, các đơn vị thường phải mời đạo diễn “hạng sao”, đã thành danh và nếu như vậy, mọi thứ tiếp tục rơi vào vòng luẩn quẩn khiến các đạo diễn trẻ không có “đất” để trưởng thành.

Bên cạnh đó, một “điểm nghẽn” lớn nhất hiện nay là khủng hoảng đội ngũ sáng tạo: mặc dù Hội Nghệ sĩ sân khấu Việt Nam có 218 hội viên là tác giả, nhưng những người viết kịch bản thường xuyên được dàn dựng chỉ “đếm được trên đầu ngón tay”. Đồng thời, nhiều cơ chế tài chính, quỹ nghệ thuật để hỗ trợ sáng tác hoặc nghiên cứu vẫn còn hạn chế. Vì thế, nhiều người trẻ không tiếp tục tham gia làm nghệ thuật hoặc phải tìm nghề khác vì thu nhập từ sân khấu không đủ bền vững.

Tại tọa đàm, nhiều nghệ sĩ bày tỏ đồng thuận với ý kiến cho rằng, không chỉ có những vướng mắc trong việc hoạch định chính sách trong đào tạo, sử dụng nhân lực trẻ ngành sân khấu, một thực trạng nữa cũng được đặt ra là mức lương và các chế độ phụ cấp cho việc luyện tập và biểu diễn tuy đã được nâng lên, nhưng vẫn còn thấp, không có tác dụng lớn để thu hút, lôi cuốn những người có tài năng đi theo nghề.

Trong khi đó, nhu cầu cuộc sống, áp lực cần có cuộc sống ổn định tại thành thị gia tăng nên thu nhập từ lao động nghệ thuật không kích thích, động viên người nghệ sĩ trẻ toàn tâm toàn ý cho công việc sáng tạo nghệ thuật. Mức lương thấp, đi kèm với chế độ cào bằng, biểu diễn thì vắng khán giả, doanh thu ít, đã làm cho đời sống của người nghệ sĩ gặp nhiều khó khăn khi phải đối mặt với các vấn đề thực tế liên quan đến “cơm áo gạo tiền”.

Trong khi đó, đạo diễn, NSƯT Nghiêm Nhan lại thẳng thắn nhận định: “Lực lượng trẻ chính là “nguồn mạch mới” đang thổi luồng sinh khí mạnh mẽ vào sân khấu Việt Nam. Họ mang đến trí tuệ, năng lượng, sự dấn thân và khả năng thích ứng với thời đại. Đầu tư cho họ không chỉ là chiến lược nghề nghiệp mà còn là chiến lược văn hóa - một cam kết cho tương lai bền vững của sân khấu Việt Nam...”.