Tranh Hàng Trống - Những điều xưa cũ hồi sinh trong một không gian mới

• Hình tượng con gà trong thơ và trong tranh Đông Hồ

1.Trịnh Thu Trang, người khởi xướng dự án sinh ra và lớn lên ở Hà Nội, Trang yêu mến và thấy gần gũi với những giá trị văn hóa truyền thống của một Hà Nội xưa cũ đã bị mai một.

Trong đó có tranh Hàng Trống, dòng tranh đặc trưng của thị dân Hà thành xưa song nguy cơ thất truyền rất cao do nhu cầu hưởng thụ văn hóa, đời sống tâm linh đã thay đổi.

Hành trình tìm về tranh Hàng Trống để hiểu sâu hơn về dòng tranh đặc biệt này, tìm cách lưu giữ những giá trị tốt đẹp xưa của Trang bắt đầu từ một tình cờ gặp gỡ nghệ nhân tranh Hàng Trống cuối cùng Lê Đình Nghiên.

Tác phẩm trưng bày tại triển lãm.

“Lần đầu tiên được nhìn thấy những bức tranh thờ, tranh tết Hàng Trống thật ở khổ lớn - có bức lên tới 1,5m - với màu sắc nổi bật, đứng trước tranh như đứng trước một thế giới của màu sắc, tôi ngỡ ngàng trước vẻ đẹp rực rỡ ấy. Nghệ nhân xưa tạo hình rất táo bạo, sử dụng tất cả các màu tương phản rất mạnh, xanh, vàng, đỏ kết hợp với nhau tạo nên tính thẩm mỹ, màu sắc hấp dẫn”, chị Trang nhớ lại.

Màu sắc trong tranh Hàng Trống có những nét riêng rất đặc thù so với các dòng tranh dân gian khác. Có lẽ, do được vẽ tay nên màu sắc trong tranh Hàng Trống cũng rực rỡ, phóng khoáng hơn dù chỉ có sáu màu cơ bản.

Ngoài những màu làm từ tự nhiên, nghệ nhân còn sáng tạo màu mới bằng phẩm màu. Hai màu đặc trưng của tranh Hàng Trống chính là xanh da trời và hồng điều. Màu phẩm đó đã làm nên một thần thái riêng.

Các màu tươi khác như đỏ, cam, vàng thư, xanh lá cây… cũng được vận dụng, kết hợp tài tình với hệ thống nét đen của màu tự nhiên lấy từ than lá tre ủ kỹ, khiến cho các tác phẩm tranh Hàng Trống vô cùng cuốn hút nhưng cũng không kém phần tao nhã, tinh tế.

Ban đầu, Trang dành dụm tiền để đặt tranh. Bộ “Tố nữ” chính là tranh Tết đầu tiên Trang được tiếp cận. Không chỉ đơn giản là bốn cô gái với nhạc cụ trên tay, bộ tranh còn gửi tới người thưởng thức những thông điệp đặc biệt khác.

Theo nhà nghiên cứu Phan Ngọc Khuê, bộ “Tố nữ” xuất phát từ tục thờ cúng của người Việt như hát chèo, hát cửa đình để dâng những âm thanh đẹp đẽ lên thần thánh. Còn nghệ nhân Lê Đình Nghiên lại nói về bộ “Tố Nữ” một cách giản dị.

Những âm thanh không chỉ là tiếng đàn, tiếng phách mà còn là những âm thanh vui vẻ trong mỗi gia đình: Tiếng cười con trẻ, tiếng lanh canh dọn mâm cơm, tiếng vợ chồng trò chuyện… Bộ tranh là lời “Chúc Tết” của nghệ nhân gửi tới mọi gia đình: Năm mới hạnh phúc tràn đầy “tiếng vui”…

Khi đã đặt mua một số lượng tranh nhất định, Thu Trang xin tài trợ địa điểm để tổ chức 2 triển lãm nhỏ, kết hợp dạy trẻ em vẽ tranh Hàng Trống. Cô cẩn thận mời nghệ nhân Lê Đình Nghiên và nhà nghiên cứu Phan Ngọc Khuê tới thuyết giảng cho khách tham quan cái hay -  cái đẹp – cái khác biệt của tranh dân gian Hàng Trống; phân tích ý nghĩa một số tranh thờ - tranh tết tiêu biểu; giới thiệu các công đoạn vẽ tranh cơ bản…

Nhưng không chỉ dừng lại ở đó, Trang còn muốn những giá trị xưa đó lan tỏa vào cuộc sống hôm nay. Vì đó là những gì tinh túy mà cha ông để lại. Nếu nó thất truyền, biến mất trong đời sống, sẽ là một mất mát.

2. Năm 2017, Trang quyết định thành lập nhóm S River quy tụ các thành viên trẻ (nhiều bạn mới ngoài 20 tuổi) có cùng cảm hứng để biên soạn quyển Họa Sắc Việt với hy vọng dần dần xây dựng bộ sách chuyên về nghiên cứu và ứng dụng các họa tiết và màu sắc dân gian Việt Nam vào mỹ thuật ứng dụng đương đại. Tranh Hàng Trống là dòng tranh đầu tiên mà Trang và cộng sự nghiên cứu.

“Từ dự án số hóa những họa tiết, bảng màu tiêu biểu của dòng tranh Hàng Trống để sáng tạo thành thiết kế đồ họa đương đại mang yếu tố văn hóa truyền thống Việt Nam, tôi hy vọng có thể truyền cảm hứng cho người trẻ để họ bắt đầu một dự án cá nhân có liên quan hoặc được lấy cảm hứng từ mỹ thuật dân gian Việt Nam – một kho tàng tư liệu văn hóa đồ sộ, quý giá và đáng trân trọng.

Mỗi người chúng ta như một giọt nước, nhiều giọt nước cùng bên nhau và đi về một hướng sẽ tạo thành một dòng chảy. Nếu như chúng ta cảm thấy lĩnh vực nào của Việt Nam chưa sánh được với quốc tế, ta hãy đi tìm xem mình có bỏ sót điều gì không?

Nếu thực sự không có gì như ta mong đợi thì chúng ta hãy bắt đầu khơi dòng và khởi tạo. Đó là tinh thần của S River, và cũng là điều chúng tôi muốn gửi tới các bạn trẻ”, Trịnh Thu Trang bày tỏ.

Và bất ngờ, trong triển lãm “Tranh Hàng Trống, những điều xưa mới mẻ”, ngoài việc được thưởng thức những bức tranh Hàng Trống tiêu biểu cho 4 đề tài: tranh Tết, tranh thờ, tranh thế sự và tranh truyện, chúng ta còn được xem những họa tiết cổ chắt lọc từ tranh Hàng Trống, họa tiết ứng dụng trong lĩnh vực thiết kế đương đại và một số sản phẩm có sử dụng họa tiết, màu sắc cổ và sáng tạo từ tranh Hàng Trống.

Nhà điêu khắc Nguyễn Xuân Thành nói: “Tôi rất xúc động khi được xem những bức tranh Hàng Trống này, tôi như gặp lại ký ức của mình vậy. Nếu không có các bạn trẻ thì dòng tranh này sẽ biến mất trong đời sống. Và khi nó đã biến mất thì công việc phục chế lại nó rất vất vả và nhiều sai lệch.

Tranh Hàng Trống phục vụ đời sống người dân thành thị, tinh tế và mang nhiều nỗi niềm thế sự. Nó khác với vẻ đẹp mộc mạc của tranh Đông Hồ. Dòng tranh Hàng Trống là món ăn tinh thần của người dân Bắc Bộ một thời.

Nhưng cái thú vị ở đây là các bạn trẻ không chỉ lưu giữ lại vốn cổ quý báu của tranh Hàng Trống mà còn biết ứng dụng truyền thống, biến nó trở thành một nguyên liệu mới mang tính đương đại. Nó gợi ra một hướng đi mới trong việc đưa những giá trị đẹp đẽ của ông cha vào cuộc sống.

Tôi nghĩ, hướng đi này cần được phát huy. Mong các bạn trẻ tiếp tục có những cuộc trưng bày mới, có thể là các dòng tranh khác, khai phá thêm những giá trị xưa để vốn truyền thống được sống lại bằng hình thức mới hấp dẫn mà vẫn gợi lại những giá trị đẹp của ông cha”.  

Đó cũng là cách mà những bạn trẻ thế hệ 8X trong nhóm S River theo đuổi, đưa những giá trị truyền thống ứng dụng vào đời sống, khoác cho nó một màu áo mới. Mục tiêu của dự án là mang sản phẩm đồ họa lấy cảm hứng từ dòng tranh Hàng Trống tiếp cận đông đảo công chúng.

Các dữ liệu sẽ được số hóa thành bảng mã màu, file vector họa tiết cùng hướng dẫn kết hợp màu sắc và cách ứng dụng trên thiết kế đồ họa, thời trang, nội thất và thủ công mỹ nghệ.

“Tôi mong muốn giá trị thẩm mỹ, yếu tố tinh thần của tranh Hàng Trống sẽ đi vào đời sống của người dân và có sức sống, tính cuốn hút của riêng mình. Và trong thời đại của công nghiệp và công nghệ số tranh dân gian cần được biến đổi sang dạng thức phù hợp để có thể phát triển, thích nghi với cuộc sống hiện tại”, một thành viên của dự án chia sẻ.

Còn Thu Trang, chủ nhiệm dự án nói: “Chúng tôi lựa chọn một vài chi tiết, họa tiết, hình ảnh, bảng màu ưng ý từ một hoặc vài ba bức tranh rồi sáng tạo, tưởng tượng, sắp xếp, phối trộn chúng trở thành giá trị thẩm mỹ mới, đặt trong bối cảnh mới, mang sứ mệnh mới và có khả năng ứng dụng vào thiết kế.

Song tôi luôn khẳng định, tất cả những sản phẩm mới kia đều có nguồn gốc từ tranh dân gian Hàng Trống. Từ đó, tôi mong muốn sản phẩm đồ họa đó góp phần quảng bá trở lại cho dòng tranh Hàng Trống như là một cách bảo tồn dòng tranh của thị dân Hà thành xưa và Hà Nội ngày nay”...

Đó là cách họ thực hiện với mong muốn những giá trị dân gian xưa “sống lại”, ở bất cứ đâu trong đời sống đều có thể dễ dàng bắt gặp.

Hiện tại, nhóm thiết kế của S River sử dụng những họa tiết trong bức “Canh nông vi bản” của tranh Hàng Trống để đưa lên bao bì của sản phẩm “Bánh gạo vị Việt” và họa tiết nụ hoa trong bức Con nai (tranh Tết) kết hợp với họa tiết mây và búp lá non trong bức Hương chủ (tranh thờ) của tranh Hàng Trống vào “Hộp mứt Tết”.

Những họa tiết và màu sắc tươi vui của một vụ mùa rộn ràng: người nông dân, con trâu, cái cày, gánh lúa… góp phần giới thiệu những giá trị tinh thần và giá trị văn hóa thuần Việt đến bạn bè quốc tế.

Còn những họa tiết được lấy cảm hứng từ mùa xuân với hoa lá đâm chồi nảy lộc để tạo nên một màu sắc, diện mạo mới mẻ cho hộp mứt Tết truyền thống.

Chắc chắn, với cách tiếp cận truyền thống mới đó, nhóm S River sẽ góp phần làm lan tỏa những vẻ đẹp xưa. Đó cũng là cách họ góp phần lưu giữ những giá trị cổ truyền. Và chắc chắn, khát vọng của họ về những sản phẩm thuần Việt không chỉ dừng lại ở đó.