Thăm lại La Habana: Nghĩa tình trong gian khó

Một ý tưởng vụt đến: Chúng tôi có thể thay việc đi Cancun bằng chuyến thăm Cuba trong những ngày ấy. Tất cả đều đồng tình. Ý định ấy lại được các bạn Mexico tạo điều kiện. Việc thăm lại Cuba là mong mỏi có sẵn trong mỗi chúng tôi. Nhà báo Lưu Vạn Kha học ở Cuba từ khi còn trẻ, hàng chục năm sống và làm việc tại hòn đảo này. Nhà báo Ngô Hà Thái và tôi đều đã đến Cuba, có kỷ niệm, có bạn bè và đều mong có cơ hội trở lại. Rất may, các thủ tục được thực hiện rất nhanh gọn để chúng tôi kịp thực hiện chuyến đi của mình.

1. Với lứa chúng tôi, tình cảm với đất nước và con người Cuba rất sâu nặng. Từ những năm tháng chiến tranh ác liệt, câu nói của Chủ tịch Fidel Castro, “Vì Việt Nam, Cuba sẵn sàng hiến dâng cả máu của mình” là một điểm tựa tinh thần vô cùng quý giá với người Việt Nam.

Tôi đã từng hai lần đến Cuba. Ngoài La Habana, tôi đã đến thành phố nghỉ mát Varadero, tỉnh Pinar del Rio, nơi cung cấp nguyên liệu làm nên cigar Cuba nổi tiếng… Ấn tượng thật khó quên. Những bãi biển đẹp tuyệt vời. Những vùng quê yên tĩnh. Các chương trình biểu diễn  của câu lạc bộ El Tropicana mang vẻ đẹp cổ điển, hơn một thế kỷ mà vẫn rất hấp dẫn. Những quán ăn nhỏ trong khu phố cổ ở La Habana đậm sắc màu văn hóa. Tôi đã đến thăm nhà của nhà văn Ernest Hemingway và quán rượu La Terraza ở Cojimar, nơi Hemingway thường lui tới. Chính ở quán rượu ấy, những cuộc gặp gỡ, đi biển với ngư dân trong vùng đã tạo cảm hứng để  nhà văn viết tác phẩm “Ông già và biển cả” bất hủ.

Có lẽ đối với những người đánh cá Cojimar, Hemingwway trước hết không phải là một nhà văn nổi tiếng. Ông là bạn bè với họ trong những chuyến đi biển nhiều sóng gió, là người chia sẻ, cảm thông với họ bao vui buồn hiểm nguy, cả khi trong sự tận cùng của tuyệt vọng… Họ hóa thân vào tác phẩm của ông một cách tự nhiên như cuộc sống vốn là như thế và không thể khác. Viện Hàn lâm Thụy Điển khi trao giải Nobel về Văn học cho Hemingway vào năm 1954 đã khẳng định: “Ông già và biển cả” ngợi ca một cách tuyệt vời tinh thần tranh đấu của con người và chứng minh rằng con người sinh ra không phải là để thất bại và không thể bị đánh bại.

Trong lần thăm trước, tôi cũng đã đến thăm Finca Vigia, nhà của của Hemingway nằm trên một ngọn đồi ở ngoại ô La Havana. Hemingway mua ngôi nhà này vào năm 1940 với giá 12.500 USD và đã ở đó trong khoảng 20 năm. “Chuông nguyện hồn ai”, một tác phẩm nổi tiếng khác, được Hemingway viết tại đây. Những người phụ trách bảo tàng cho chúng tôi biết, ngôi nhà được giữ gần như nguyên vẹn so với khi Hemingway sống ở đây. Từ đây du khách có thể nhìn thấy qua kính viễn vọng trung tâm La Havana với các quảng trường, đường phố và pháo đài cổ trên cửa biển. Đồ đạc trong các gian phòng cho người ta hình dung cuộc sống của nhà văn. Các giá sách với trên 9.000 cuốn, nhiều cuốn còn bút tích của Hemingway đang để trên bàn làm việc của ông…

2. Cùng các đồng nghiệp thăm lại Cuba lần thứ ba, những câu chuyện nghĩa tình, những kỷ niệm một thời ấy trở về trong tôi. Cùng với mong muốn thăm lại người xưa cảnh cũ, trong lần trở lại này, chúng  tôi còn rất muốn biết tình hình thực sự ở Cuba những ngày tháng được coi là thời điểm rất khó khăn với đất nước thân yêu này.

Anh Vũ Anh Tuấn, cán bộ Đại sứ quán Việt Nam, ngay trong chiều đầu tiên đã đưa chúng tôi thăm thành phố. Con đường Malecon dọc theo bờ biển qua những khu phố cổ. Những công trình kiến trúc lâu đời đã làm nên vẻ đẹp riêng của La Habana. Chúng tôi đến pháo đài cổ, một địa chỉ quen thuộc. Buổi tối ngày thường vẫn rất đông khách tới đây. Các gian trưng bày về lịch sử pháo đài đang mở cửa. Nhìn từ pháo đài, La Habana về đêm có vẻ đẹp huyền ảo. Điểm bắn súng thần công là nơi thu hút du khách nhiều nhất. Tiếng súng cầm canh ấy đã trở nên quen thuộc hàng thế kỷ nay với thành phố này.

Chúng tôi rất vui khi đến La Habana lần này được gặp lại những người bạn cũ. Đại sứ Fredesman Turro Gonzales, có tên tiếng Việt là Hùng, người đã học đại học ở Việt Nam hơn nửa thế kỷ trước và làm Đại sứ Cuba tại Việt Nam trong nhiều nhiệm kỳ. Nhà báo Alberto Salazar, nguyên Trưởng Phân xã Hãng thông tấn Prensa Latina tại Hà Nội.

3. Có mặt ở Cuba những ngày này, quan sát cuộc sống ở thành phố La Habana, chúng tôi hiểu thêm những khó khăn kinh tế mà đất nước và người dân Cuba đang trải qua. Nhiều nguồn đầu tư nước ngoài không thể vào Cuba do lệnh cấm vận của Mỹ. Trong đại dịch COVID-19, tình hình càng khó khăn hơn. Hoạt động du lịch, một lĩnh vực mang lại nguồn thu chính cho Cuba, suy giảm rõ rệt. Bên cạnh đó, việc “cập nhật mô hình phát triển”, đổi mới cơ chế  kinh tế, tài chính dù đã có nhiều giải pháp nhưng vẫn đang trong quá trình chuyển đổi, còn nhiều việc các bạn phải làm để có thể phát huy những tiềm năng của nền kinh tế, tiềm năng con người, tạo thêm những động lực nội tại cho quá trình phát triển.

Nhà nước đã cố gắng bảo đảm các nhu yếu phẩm chính thông qua hệ thống phân phối với mức giá ổn định. Mặc dù vậy, lương trung bình của công nhân viên chức Cuba là 4.300 peso và lương hưu là 1.500 peso, trở nên rất thấp khi đồng Peso mất giá (tỷ giá chợ đen ở La Habana là trên 300 Peso/ 1 USD khi chúng tôi có mặt ở đây).

Trong tình hình đó, nhiều biện pháp đã được Chính phủ Cuba triển khai nhằm cải thiện tình trước mắt và hướng đến những cải cách lâu dài; đẩy hoạt động sản xuất, xuất khẩu, tăng thu ngoại tệ, khuyến khích tiết kiệm, phân phối của cải công bằng và hợp lý hơn, qua đó ổn định kinh tế vĩ mô. Chính phủ bảo đảm phân phối giỏ thực phẩm cơ bản được trợ cấp cho tất cả người dân, bảo đảm cung cấp các mặt hàng như gạo, cà phê, đường, ngũ cốc và nhiều sản phẩm thiết yếu khác với giá ưu đãi thông qua hệ thống hơn 12.000 cửa hàng bán lẻ. Về đầu tư, bên cạnh các yêu cầu khác, chính phủ đã ưu tiên nguồn vốn dành cho phát triển du lịch, hướng đến mục tiêu thu hút khoảng 4,5 triệu lượt du khách như trước đại dịch COVID-19.

Chiến lược kinh tế - xã hội của Cuba đã có những thay đổi trong quan niệm, coi khu vực tư nhân là một động lực quan trọng của nền kinh tế, có chính sách nhằm phát triển tối đa công nghiệp trong nước. Khoảng 2.000 ngành nghề được mở ra cho các công ty tư nhân, tạo điều kiện thuận lợi cho quan hệ đối tác với các nhà đầu tư nước ngoài. Đến nay, các khu vực kinh tế mới đã phát triển đáng kể với hơn 10.000 doanh nghiệp tư nhân được thành lập. Các biện pháp đang triển khai sẽ tạo đà cho những cải cách sâu rộng hơn trong thời gian tới. Chúng tôi cảm nhận có những nét tương đồng nào đó của tình hình Cuba hiện nay với thời kỳ bắt đầu công cuộc Đổi mới ở Việt Nam những năm 80.

Quan hệ hợp tác Việt Nam - Cuba thêm nhiều dấu ấn quan trọng. Trong chuyến thăm chính thức mới đây của Tổng Bí thư, Chủ tịch nước Tô Lâm, Việt Nam trao tặng nhân dân Cuba 10.000 tấn gạo; Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam tặng Trung ương Đảng Cộng sản Cuba 500 máy tính. Các tổ chức khác ở Việt Nam cũng đã tặng thêm một số sản phẩm cho Cuba. Về hợp tác đầu tư, Việt Nam hiện là nhà đầu tư nước ngoài lớn nhất của khu vực châu Á tại Cuba với 5 dự án đã triển khai.

Chúng tôi đã đến cửa hàng, các điểm phân phối và chợ ở La Habana. Đúng là hàng hóa khan hiếm, nhất là thịt và rau xanh, nhiều nơi người dân phải xếp hàng chờ mua. Nguồn điện không ổn định, thiếu xăng dầu... Nhưng nhìn chung, hệ thống phân phối vẫn được duy trì, từ những điểm cung cấp bánh mì, gạo, nhu yếu phẩm của nhà nước đến các quầy của hợp tác xã, tư nhân. Phiên chợ ngày chủ nhật theo truyền thống của thành phố vẫn rất đông đúc. Không có cảnh chen chúc, ồn ào, tất cả đều rất bình tĩnh theo một nếp sống có văn hóa. Mọi người hiểu rằng, cần kiên nhẫn chia sẻ với nhà nước và với nhau trong hoàn cảnh hiện tại.

Chúng tôi cũng đã thăm lại những nơi từng đến La Habana; thăm khu phổ cổ ở trung tâm La Habana, nơi có nhà thờ, quảng trường, những ngôi nhà, quán ăn đậm sắc màu văn hóa qua thời gian và những thăng trầm trên mảnh đất này. Tôi trở lại thăm quán ăn La Terreza bên bờ biển Cojimar, nơi gắn bó với nhà văn Ernest Hemingway. Quán vẫn đông khách; những bức ảnh quen thuộc treo trên tường. Chiếc bàn ăn bên cửa sổ, đặt cạnh bức tượng bán thân của nhà văn, bên cửa sổ nhìn ra vịnh biển, vẫn được dành để tưởng nhớ về ông. Những đàn hải âu bên hàng cọc gỗ - những người bạn năm xưa  vẫn như đang đợi nhà văn trở về… Và tôi đã viết bài thơ: “Những đàn chim của Hemingway”:

Những con hải âu vẫn đợi Người

Hàng cọc gỗ mặn mòi Đại Tây dương sóng gió

Biển vẫn hào phóng như tâm hồn nhà văn rộng mở

Bến thuyền sớm nay tấp nập sóng xô

Bay qua hai thế kỷ đàn chim vẫn đợi chờ

Từ đời ông cha sang đời con đời cháu

Ngoài khơi xa hay khi về neo đậu

Quấn quít quanh Hemingway trên mũi tàu

Nhà văn vừa dạo gót đi đâu

Quán La Terraza chiều bình yên quá

Hemingway cầm trên tay ly Mojito ngạt ngào hương vị

Bên cửa sổ trầm ngâm, ánh mắt vọng biển xa

Câu trả lời ông kiếm tìm suốt những tháng năm qua

“Chuông nguyện hồn ai” khi con người chưa “Giã từ vũ khí”?

“Thời đại của chúng ta” đại bác chưa thôi gầm

Một nhân loại khổ đau hy vọng vẫn không ngừng nghỉ

Đàn chim đã trở về trong yên bình

Sau bao chuyến cùng “Ông già và biển cả” đầy dông bão

Nhưng tâm tưởng nhà văn vẫn sóng lừng chao đảo

Số phận nhân dân và những bi kịch của chính mình

La Habana sáng nay mặt trời lên

Biển lặng sóng lòng người yên tĩnh

Dựng tượng nhà văn bằng mỏ neo cũ bên bờ vịnh

Những người thủy thủ Cuba nghèo muốn ông mãi bay lên như một cánh chim.

La Habana - Hà Nội, tháng 9/2024