Phép thử thích ứng biến đổi khí hậu của Đông Nam Á

Trong khi bão đang dịch chuyển ra Biển Đông, bài toán đặt ra không chỉ là cứu trợ khẩn cấp mà còn là lấp “khoảng trống thực thi” về thích ứng khí hậu ở cấp địa phương và liên kết khu vực.

Ngay sau khi quét qua khu vực Silago (Southern Leyte) rồi trườn sang Antique - Negros, Kalmaegi để lại những khu dân cư chìm trong nước ở Cebu, Talisay; người dân phải leo lên mái nhà chờ cứu hộ, nhiều tuyến phố biến thành dòng chảy xiết cuốn theo ô tô và container. Hơn 150.000 người đã sơ tán chủ động trước/đang bão; gần 200 chuyến bay nội địa bị hủy/hoãn tùy khung giờ chốt số; trên 3.500 hành khách mắc kẹt do phà liên đảo dừng hoạt động. Đây là những con số “động”, nhiều khả năng còn tăng trong các bản tin tiếp theo của nhà chức trách.

Về khí tượng, cơ quan khí tượng Philippines (PAGASA) cho biết, Kalmaegi duy trì cấp bão khi cắt ngang vùng Visayas: gió duy trì 140-150km/h, giật 185-205km/h, trường gió mạnh mở rộng tới khoảng 300km - cấu hình thường gặp ở xoáy thuận muộn mùa khi ma sát địa hình làm dao động cường độ nhưng không làm thu hẹp phạm vi ảnh hưởng. Cảnh báo nước dâng do bão có thể vượt 3m, sóng cao tới 6m, đã được phát cho nhiều dải bờ biển hướng tây - tây nam Philippines, đi kèm lệnh cấm tàu thuyền nhỏ và tạm dừng phà.

Một rủi ro “thứ cấp” đáng ngại là dòng bùn núi lửa quanh núi lửa Kanlaon trên đảo Negros: khi mưa lớn kéo dài, nước mưa trộn tro - đá - đất trên sườn núi lửa tạo thành dòng bùn đặc, chảy rất nhanh, khó dự đoán hướng, có thể cuốn phăng nhà cửa - cầu cống. Những năm gần đây, hiện tượng này đôi khi gây thương vong không kém, thậm chí hơn gió bão trực tiếp, nên việc khoanh vùng nguy cơ - lập tuyến sơ tán riêng là yêu cầu cấp bách song hành với cứu nạn.

Ở tầng tác động kinh tế - xã hội, Kalmaegi bộc lộ những điểm yếu hạ tầng đô thị: tiêu thoát nước, bờ kè ven biển, lưới điện và hệ thống cảnh báo sớm chưa theo kịp nhịp đô thị hóa tại Cebu, Talisay, các đô thị ven vịnh - cửa sông ở Visayas. Đứt gãy vận tải diễn ra đồng thời trên ba trục: hàng không (hủy/hoãn hàng trăm chuyến), hàng hải (phà dừng, tàu cá cấm ra khơi), đường bộ (đóng đường do ngập - sạt). Điều này biến cú sốc khí tượng thành cú sốc kinh tế ngắn hạn đối với thương mại nội vùng, đánh bắt thủy sản và chuỗi cung ứng hàng thiết yếu.

Nhìn từ góc độ rủi ro biển, cảnh báo cho các vùng ven duyên tây - tây nam Philippines nhấn mạnh nước dâng do bão cộng hưởng triều - sóng có thể gây tràn bờ, xói lở, phá hủy bờ kè - cửa sông. Những khu dân cư bám sát mép nước, đầm phá hay cửa lạch là đối tượng mong manh nhất; yêu cầu “khóa” tàu thuyền tại nơi neo đậu an toàn, gia cố mái tôn - cửa sổ trước giờ gió mạnh, và cắt điện có kiểm soát ở vùng ngập sâu, thường quyết định tỷ lệ thiệt hại vật chất - nhân mạng sau bão.

Ở tầng điều phối khu vực, Trung tâm Điều phối Hỗ trợ Nhân đạo ASEAN (AHA Centre) đã phát Cập nhật nhanh số 01 từ ngày 2/11, cảnh báo khả năng ảnh hưởng xuyên biên giới khi bão băng qua Philippines rồi vào Biển Đông. Cơ chế “cảnh báo sớm - ứng phó sớm” dựa trên chia sẻ dữ liệu theo định dạng chuẩn giữa PAGASA và các trung tâm khí tượng lân cận giúp thu hẹp điểm mù thông tin 24-48 giờ đầu, là giai đoạn thường quyết định chất lượng chuẩn bị tại chỗ. Từ đây, có thể rút ra một số yêu cầu cốt lõi.

Thứ nhất, chuẩn hóa dữ liệu cảnh báo sớm là nền tảng của phối hợp khu vực. Ở sự kiện này, các cảnh báo “nước dâng >3m”, “sóng cao 6m” của PAGASA được báo chí quốc tế lan truyền rất nhanh; nếu lớp dữ liệu đó được chia sẻ trực tiếp dưới Giao thức Cảnh báo Chung (CAP) hoặc định dạng địa lý GeoJSON tới các trung tâm dự báo và cơ quan quản lý thảm họa trong lưu vực, mô hình tràn bờ - ngập đô thị ven biển sẽ có đầu vào nhất quán, cho phép ra quyết định sơ tán theo ngưỡng thay vì theo cảm tính.

Thứ hai, cần tài chính dựa trên dự báo (FbF) ở cấp tỉnh/xã, gắn với ngưỡng kích hoạt rõ ràng: ví dụ khi dự báo sóng ngoài khơi vượt 6-8m, triều - nước dâng đạt ngưỡng tràn bờ, ngân sách dự phòng tự động giải ngân để mở kho vật tư, thuê tàu lai dắt, hỗ trợ trú tránh cho ngư dân mất sinh kế tạm thời. FbF đã được thí điểm rải rác trong khu vực, nhưng muốn vận hành thực chất cần khung pháp lý ASEAN và cửa sổ tài chính đủ lớn từ Quỹ Thích ứng, Quỹ Tổn thất & Thiệt hại, ngân hàng phát triển. Kalmaegi cho thấy mỗi 6-12 giờ đi trước bằng hành động trả trước có thể tiết kiệm đáng kể tổn thất.

Thứ ba, bảo hiểm hóa rủi ro thiên tai phải đi vào những nhóm dễ tổn thương nhất: hộ gia đình ven biển, tiểu thương đô thị, doanh nghiệp vừa và nhỏ. Bảo hiểm theo chỉ số (trả tiền theo ngưỡng mưa/gió/nước dâng đo được) giúp bù đắp gián đoạn kinh doanh khi phà dừng, bay hủy, đường bộ đứt. Nếu ASEAN đề xuất tại COP30 một “cửa sổ khẩn cấp cho hạ tầng chống chịu ven biển & công cụ tài chính rủi ro”, kèm cam kết trách nhiệm giải trình - đo đếm hiệu quả, thì những bài học từ Kalmaegi sẽ được chuyển hóa thành năng lực phục hồi đo được chứ không chỉ là lời hứa.

Thứ tư, cập nhật bản đồ nguy cơ “đa mối đe dọa” ở các đảo/đô thị ven núi lửa: không chỉ gió - mưa, mà còn lũ quét, sạt lở, dòng bùn núi lửa. Mỗi mối đe dọa cần tuyến sơ tán riêng, ngưỡng kích hoạt riêng, đội hình cứu nạn riêng; đưa ba thứ này vào kế hoạch phòng, chống thiên tai cấp tỉnh sẽ biến văn bản từ “danh sách việc cần làm” thành cẩm nang hành động.

Ở góc thông tin công vụ, kinh nghiệm Kalmaegi nhấn mạnh sự nhất quán số liệu theo thời điểm. Khi số chuyến bay hủy dao động “186-~200”, số người mắc kẹt tại cảng “>3.500” thay đổi theo giờ, cách diễn đạt “ít nhất X - theo AP/Reuters lúc … giờ; NDRRMC xác nhận Y” vừa đảm bảo độ tin cậy vừa tránh tranh cãi. Báo chí Philippines và quốc tế đang làm khá tốt khâu này; khu vực có thể học cách đồng bộ cấu trúc báo cáo nhanh (điện - nước - y tế - giao thông - thông tin liên lạc - cứu nạn) giữa trung ương và địa phương để rút ngắn “độ trễ điều phối”.

Từ những mái nhà ngập nước ở Cebu, các đoàn người lặng lẽ rời quê trong mưa ở Leyte cho tới các cảng biển tạm dừng nhộn nhịp, Kalmaegi nhắc Đông Nam Á rằng “thời tiết xấu” không chỉ là gió và mưa - đó là chuỗi rủi ro tổng hợp đòi hỏi dữ liệu chuẩn, nguồn lực sẵn sàng và kỷ luật thực thi. Nếu coi đây là một “bài kiểm tra giữa kỳ” trước COP30, điểm số không chỉ đo bằng tốc độ cứu trợ hôm nay mà bằng những thay đổi cấu trúc giúp mỗi Kalmaegi kế tiếp trở thành một phép thử mà khu vực có thể vượt qua với tổn thất thấp hơn và phục hồi nhanh hơn.