Quan hệ Mỹ - Trung vẫn “giậm chân tại chỗ”
Đã 9 tháng trôi qua sau khi ông Joe Biden trở thành chủ nhân Nhà Trắng. Từ đó tới nay, quan hệ giữa Mỹ và Trung Quốc được đánh giá là vẫn chưa có đột phát nào khi vẫn tồn tại những bất đồng nghiêm trọng chưa thể hóa giải.
Cuộc gặp cấp cao gần nhất giữa hai bên vừa diễn ra hôm 6/10 vừa qua tại Zurich, Thụy Sĩ được mô tả là “thẳng thắn”, “mang tính xây dựng”. Tại cuộc gặp kéo dài 6 giờ này, Cố vấn An ninh Quốc gia Mỹ Jake Sullivan và Ủy viên Bộ Chính trị, Chủ nhiệm Văn phòng Ủy ban Ngoại vụ Trung ương Đảng Cộng sản Trung Quốc Dương Khiết Trì đã thảo luận về một loạt những vấn đề then chốt trong quan hệ song phương cũng như cách thức can dự để Washington và Bắc Kinh tránh đối đầu, gây tổn thương cho nhau cũng như nguy cơ hiểu lầm nguy hiểm.
Lời lẽ trong thông cáo báo chí do hai bên đưa ra đều tích cực hơn, cho thấy cuộc gặp đã có kết quả. Hai bên đều nhắc đến việc thực hiện tinh thần cuộc điện đàm giữa nguyên thủ 2 nước ngày 10/9 và không đưa ra các mô tả hoặc cáo buộc tiêu cực nhằm vào phía bên kia. Các quan chức Mỹ tiết lộ với truyền thông rằng, hai bên đã thảo luận về khả năng tiến hành một cuộc gặp trực tuyến giữa nguyên thủ 2 nước vào trước cuối năm nay.
Tuy nhiên, trong bài bình luận mang tựa đề “Cuộc gặp Trung – Mỹ tại Zurich đạt thành quả không phải là ngẫu nhiên”, tờ Thời báo Hoàn cầu, một ấn phẩm của Nhân dân Nhật báo – Cơ quan ngôn luận của Đảng Cộng sản Trung Quốc, chỉ ra rằng, nếu so sánh thông cáo báo chí của hai bên, vẫn có thể thấy “bất đồng nghiêm trọng” giữa 2 nước. Ông Dương Khiết Trì nhấn mạnh Trung Quốc phản đối việc định nghĩa quan hệ Trung – Mỹ là “cạnh tranh”, cho rằng Mỹ cần nhận thức sâu sắc bản chất đôi bên cùng có lợi của mối quan hệ giữa hai nước và yêu cầu Mỹ hiểu đúng về chính sách đối nội, đối ngoại và ý đồ chiến lược của Trung Quốc.
Trong khi đó, thông cáo báo chí của Mỹ vẫn 2 lần nói đến “cạnh tranh” theo cách diễn đạt thường thấy và sử dụng thuật ngữ “cạnh tranh có trách nhiệm” như phía Mỹ từng bày tỏ trong vài lần gần đây, đồng thời nhấn mạnh việc quản lý rủi ro. Bài bình luận cho rằng, định nghĩa chiến lược của Mỹ về quan hệ Trung - Mỹ và tư duy cơ bản về chính sách đối với Trung Quốc vẫn “không thay đổi”. Thông cáo báo chí của Mỹ cũng nhấn mạnh sẽ tiếp tục đầu tư vào sức mạnh quốc gia và hợp tác chặt chẽ với các đồng minh và đối tác. Điều này giống như dụng ý chính của Mỹ là “xuất phát từ vị thế sức mạnh” và củng cố hệ thống đồng minh để cạnh tranh gay gắt với Trung Quốc.
Tuy nhiên, Mỹ gần đây đã ít gắn “đối đầu” với cạnh tranh và hợp tác, mà nhiều lần khẳng định không muốn một cuộc “Chiến tranh Lạnh mới” và phải ngăn không cho cạnh tranh trở thành đối đầu. Đại diện Thương mại Mỹ Katherine Tai cũng tuyên bố Washington không theo đuổi việc tách rời, mà sẵn sàng “liên kết lại” trên một cơ sở mới, cùng những hành động và thái độ tích cực như thả bà Mạnh Vãn Chu và chuẩn bị khởi động lại đàm phán thương mại, cho thấy sự điều chỉnh rõ ràng trong thái độ của Mỹ với Trung Quốc.
Theo Thời báo Hoàn Cầu, sách lược “không đưa ra những nhượng bộ mang tính nguyên tắc, kiên trì làm tốt công việc của mình” của Trung Quốc đang phát huy hiệu quả. Đồng thời cho rằng, người Trung Quốc không nên ảo tưởng về sự thay đổi đường lối của chính quyền Tổng thống Joe Biden, mà phải “bằng các hành động vững vàng của chính mình tạo thêm lực kéo không khoan nhượng” từ phía Trung Quốc đối với quan hệ Trung - Mỹ.
Nước Mỹ dưới thời Tổng thống Joe Biden chọn cách tiếp cận “3 điểm” trong quan hệ với Trung Quốc. Đó là hợp tác ở những lĩnh vực hai bên có lợi ích chia sẻ, cạnh tranh nếu điều đó là cần thiết và đối đầu nếu như bắt buộc phải làm vậy để bảo vệ lợi ích của Mỹ và đồng minh. Cụ thể, ông Joe Biden khi mới bước chân vào Nhà Trắng đã cam kết sẽ cạnh tranh với Trung Quốc trong các lĩnh vực như phát triển công nghệ, đối đầu về hồ sơ nhân quyền và hợp tác trong chống biến đổi khí hậu cũng như một số chủ đề quan trọng khác.
Tuy nhiên, Trung Quốc không chấp nhận cách tiếp cận này. Bắc Kinh tuyên bố sẽ không thể có hợp tác về chống biến đổi khí hậu đặt ngoài khuôn khổ quan hệ song phương tổng thể Mỹ-Trung. Nếu Mỹ muốn đối đầu, muốn khơi mào cuộc chiến ngôn từ, Trung Quốc sẵn sàng chấp nhận bước vào cuộc chơi tay đôi. Bắc Kinh nhiều lần lặp lại quan điểm nếu thực sự muốn hướng đến quan hệ tích cực hơn, Washington cần dừng ngay việc chỉ trích cách hành xử của Trung Quốc.
Quan hệ Mỹ-Trung gần như không có bước tiến đáng kể nào trong gần một năm qua. Về kinh tế-thương mại, Mỹ vẫn duy trì chính sách cứng rắn được dựng lên từ thời ông Donald Trump. Hôm 4/10, bà Katherine Tai khẳng định Washington vẫn giữ nguyên trừng phạt thuế để ép Bắc Kinh thực thi cam kết mua hàng theo thỏa thuận thương mại giai đoạn 1.
“Chúng tôi sẽ sử dụng một loạt công cụ sẵn có và phát triển công cụ mới nếu cần thiết nhằm bảo vệ lợi ích kinh tế của Mỹ trước các chính sách và hành vi kinh tế có hại”, Đại diện thương mại Mỹ nêu quan điểm. Mỹ cũng cáo buộc Trung Quốc “lừa dối” trong thỏa thuận thương mại giai đoạn 1 và đe dọa sẽ không có “thỏa thuận giai đoạn 2”.
Với những hồ sơ nóng khác liên quan đến nhân quyền, tình hình Tân Cương, Hong Kong, Đài Loan, Biển Đông, hai bên cũng chưa thể tìm được cách tiếp cận tương đồng. Trong trao đổi với ông Jake Sullivan tại Zurich, ông Dương Khiết Trì cũng nêu lại quan điểm nhất quán của Bắc Kinh, coi đây là những vấn đề thuộc lợi ích cốt lõi của Trung Quốc và Mỹ không được lợi dụng những chủ đề trên để can thiệp vào công việc nội bộ của Trung Quốc.
Thậm chí còn xuất hiện thêm một số nhân tố mới tiềm ẩn nguy cơ gia tăng đối đầu Mỹ-Trung tại khu vực. Mới nhất là sự hình thành của quan hệ đối tác an ninh ba bên Mỹ-Anh-Australia (AUKUS). Bắc Kinh nhìn nhận sự ra đời của AUKUS gây tổn hại nghiêm trọng đến hòa bình khu vực, lôi kéo chạy đua vũ trang.
Theo quan điểm của Trung Quốc, AUKUS là sản phẩm của “tâm lý Chiến tranh Lạnh lỗi thời” và cảnh báo Mỹ, Anh, Australia đang "làm tổn hại lợi ích của chính họ”. Trong bối cảnh đó, không có gì là ngạc nhiên khi Mỹ đề ra mục tiêu khá khiêm tốn trong hợp tác với Trung Quốc. “Điều chúng tôi đang cố gắng đạt được là duy trì trạng thái ổn định cho quan hệ Mỹ-Trung mà ở đó hai bên có thể cạnh tranh cao độ, nhưng đủ năng lực quản trị cạnh tranh một cách có trách nhiệm”. Nhưng ngay cả mục tiêu này xem ra cũng không đơn giản, bởi ông Dương Khiết Trì tuyên bố Trung Quốc phản đối việc định danh quan hệ Mỹ-Trung bằng khái niệm “cạnh tranh”.
Cuộc gặp tại Zurich vừa qua có thể coi là bước đi tích cực hiếm hoi, nhưng có đột phá hay không chắc chắn sẽ phải chờ đến cuộc gặp thượng đỉnh giữa Tổng thống Joe Biden và Chủ tịch Tập Cận Bình theo hình thức trực tuyến diễn ra vào cuối năm nay.