"Chảo lửa" Trung Đông trực cháy sau quyết định của Mỹ về Cao nguyên Golan

• Tổng thống Trump kí lệnh công nhận Cao nguyên Golan của Israel
• Sau tuyên bố sốc của ông Trump, Syria kêu gọi LHQ vào cuộc
• Nga, Thổ phản ứng với Mỹ sau tuyên bố “sốc” về Cao nguyên Golan

NYT cho hay ông Trump đặt bút kí văn kiện nói trên ngày 25-3 (giờ Mỹ), ngay khi bắt đầu cuộc gặp với Thủ tướng Israel Benjamin Netanuahu tại Nhà Trắng. Sắc lệnh là bước đi hiện thực hoá công bố của ông Trump hôm 21-3, khi ông nói rằng "đã đến lúc" công nhận đầy đủ chủ quyền của Israel đối với Cao nguyên Golan.

"Israel chưa bao giờ có người bạn nào tốt hơn ngài", ông Netanyahu nói về Tổng thống Trump khi chứng kiến nhà lãnh đạo Mỹ đặt bút kí. "Hôm nay quả là một ngày lịch sử".

Ở chiều ngược lại, một loạt quốc gia, bao gồm cả các đồng minh thân cận nhất của Mỹ, tuyên bố họ sẽ không "khoanh tay đứng nhìn" một hành động đi ngược lại luật pháp quốc tế như vậy.

Hơn nửa thế kỉ tranh chấp

Cao nguyên Golan, vùng đất rộng lớn nằm giữa giữa Syria, Israel, Liban và Jordan, được xác định là phần lãnh thổ của Syria từ thời xa xưa. Sau khi người Anh và người Pháp lần lượt rút khỏi lãnh thổ Syria ở giai đoạn cuối Thế chiến thứ II, Cao nguyên Golan được công nhận là phần lãnh thổ không thể tách rời khỏi sự kiểm soát của chính quyền ở Damascus.

Đến năm 1967, trong cuộc "Chiến tranh sáu ngày" giữa Israel và các quốc gia Arab ở Trung Đông, Tel Aviv đã dùng vũ lực chiếm được vùng đất chiến lược này từ tay Syria cùng Dải Gaza và Bán đảo Sinai từ Ai Cập, Bờ Tây sông Jordan và Đông Jerusalem.

Giữa căng thẳng lúc đó, Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc (LHQ) đã họp khẩn và ra Nghị quyết số 242 kêu gọi Israel lập tức trao trả các vùng lãnh thổ chiếm đóng để đổi lại sự công nhận đầy đủ đối với Nhà nước Do Thái của các nước Arab và theo đó từng bước kiến tạo hoà bình thực sự ở Trung Đông.

Tuy nhiên, nhiều tháng sau, hai bên xung đột vẫn bất đồng về việc bên nào hành động trước theo Nghị quyết 242. Các nước Arab tuyên bố họ không đời nào đàm phán trước khi Israel rút quân khỏi vùng chiếm đóng, còn Israel khẳng định họ sẽ không lùi quân khi chưa có một thoả thuận hoà bình cùng sự công nhận đầy đủ. Kết quả là Israel vẫn tiếp tục kiểm soát 5 vùng lãnh thổ chiếm được và xây dựng các khu định cư trên đó.

Chưa nguôi mối thù cũ, năm 1973, Ai Cập và Syria quyết tâm tấn công Israel một lần nữa để giành lại các vùng đất bị mất từ cuộc chiến năm 1967 trong chiến tranh có tên Yom Kippur. Tuy nhiên, một lần nữa liên minh Arab không đạt được mục đích của mình.

Kết thúc xung đột, Tel Aviv tiếp tục kiểm soát Cao nguyên Golan nhưng trả bớt một phần cho Damascus. Đồng thời, theo thỏa thuận đạt được năm 1974, một vùng phi quân sự tại Cao nguyên Golan được lập ra dưới sự giám sát và duy trì hoà bình của các binh sĩ gìn giữ hoà bình Liên Hợp Quốc (LHQ).

Đến năm 1981, Israel bất ngờ ra quyết định sáp nhập toàn bộ các khu vực chiếm đóng vào lãnh thổ, trong động thái không được Hội đồng Bảo an LHQ, với Mỹ là một thành viên, công nhận. LHQ khi đó thậm chí khẳng định sự chiếm đóng của Israel trên Cao nguyên Golan là "hoàn toàn vô nghĩa".

Nhiều thập kỉ qua, Syria không ít lần tìm kiếm khả năng Israel trao trả vùng đất này bằng biện pháp ngoại giao, bao gồm cả cuộc đàm phán bí mật vào năm 2010 dưới sự bảo trợ của cựu Tổng thống Mỹ Barack Obama. Tuy nhiên, khi sắp tìm được giải pháp hợp lý, cuộc nội chiến Syria bùng phát năm 2011 khiến mọi nỗ lực trước đó tan thành mây khói.

Với việc đương kim Tổng thống Mỹ Donald Trump mới đây công nhận Cao nguyên Golan thuộc lãnh thổ Israel, khả năng đòi lại vùng đất của Syria trở nên khó khăn hơn bao giờ hết.

Vị trí chiến lược nhất Trung Đông

Nếu như ở Trung Đông, thành phố tranh chấp Jerusalem được coi là vùng đất thiêng liêng nhất về lịch sử đối với cả đạo Hồi, đạo Thiên chúa và người Do Thái, thì Cao nguyên Golan lại được xem là khu vực chiến lược nhất về cả quân sự lẫn tài nguyên thiên nhiên. Cng bởi vậy, trong các cuộc xung đột trải dài thế kỷ 20, Cao nguyên Golan luôn là tâm điểm trong xung đột giữa Syria và Israel.

Khi Syria kiểm soát vùng đất này, họ đã triển khai tới đây các các hệ thống pháo, vốn từng xới tung miền Bắc Israel. Ngược lại, phần cao nhất của Cao nguyên Golan nằm cách thủ đô Damascus chưa đầy 60km, có tầm nhìn bao trọn các khu vực trọng yếu nhất của Syria, nên việc Israel kiểm soát Cao nguyên Golan giúp họ giành thế chủ động trong trường hợp có xung đột với quốc gia láng giềng.

Bởi vậy, khi Syria luôn tuyên bố Cao nguyên Golan là vùng lãnh thổ thiêng liêng không thể tách rời, thì Israel cũng tuyên bố họ coi khu vực này là một vùng đệm an ninh không thể thiếu cho Nhà nước Do Thái.

Thêm vào đó, bên cạnh giá trị về địa lý và lịch sử, Cao nguyên Golan còn là một tài sản chiến lược nhờ nguồn tài nguyên nước và đất đai màu mỡ. Khu vực này chính là lưu vực thoát nước của sông Jordan, hồ Tiberias, sông Yarmuk và có các tầng ngậm nước ngầm.

Theo các báo cáo của Israel, nước này khai thác tới 1/3 lượng nước sinh hoạt cho 9 triệu dân và nhiều triệu mét khối nước tưới tiêu cho nền nông nghiệp trị giá hàng chục tỷ USD từ Cao nguyên Golan. Một số chuyên gia cũng nhận định Golan còn có trữ lượng tài nguyên dầu mỏ và khí đốt cực lớn, lên đến hàng tỷ thùng.

Quốc tế "quay lưng" với động thái của ông Trump

Ông Trump công nhận Cao nguyên Golan của Israel trong chuyến thăm ngắn ngày đến Washington của Thủ tướng Netanyahu, trong động thái có thể xem như để phần nào giúp sức cho chiến dịch vận động tranh cử của Thủ tướng Netanyahu trước thềm cuộc bầu cử ngày 9-4.

Tuy nhiên, bước đi này của ông vấp phải nhiều phản ứng từ Syria, các nước Hồi giáo Arab và thậm chí là từ các đồng minh của nước này còn gay gắt hơn cả quyết định trước đây của ông về việc chuyển Đại sứ quán Mỹ từ thành phố Tel Aviv đến khu vực tranh chấp Jerusalem.

Reuters nhận định, bước đi của ông Trump thậm chí đã đảo ngược chính sách của Mỹ lâu nay rằng bất kỳ sự thừa nhận chủ quyền nào cũng phải là kết quả của đàm phán trực tiếp chứ không phải tuyên bố đơn phương, đồng thời làm mất uy tín của Mỹ như một nhà hoà giải quốc tế.

Từ LHQ, ngày 25-3, người phát ngôn của Tổng thư ký LHQ Stephane Dujarric khẳng định chính sách của tổ chức này về Cao nguyên Golan không thay đổi. "Về quan điểm của Tổng thư ký, (chúng tôi) khẳng định rõ ràng quy chế đối với Golan chưa hềthay đổi", ông Dujarric nhấn mạnh.

Trong khi đó, thông tấn Syria SANA dẫn thông báo từ Bộ Ngoại giao Syria coi hành động của ông Trump là một "sự tấn công rõ ràng" vào chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ của Syria. "Ông Trump không có quyền hạ nào để hợp thức hoá sự chiếm đóng (của Israel trên Cao nguyên Golan)", thông báo của Bộ Ngoại giao Syria hôm 25-3 nêu rõ.

Cùng ngày, phát ngôn viên Bộ Ngoại giao Nga Maria Zakharova đã lên tiếng chỉ trích việc Mỹ, đồng thời cảnh báo về nguy cơ bùng phát "một làn sóng căng thẳng mới" ở Trung Đông sau sự dịch chuyển chính sách của Mỹ.

Trong thông điệp đăng tải trên hãng thông tấn nhà nước NNA, Bộ Ngoại giao Liban cũng bày tỏ quan điểm coi việc Mỹ công nhận chủ quyền của Israel đối với Cao nguyên Golan là "sự vi phạm tất cả các nguyên tắc của luật pháp quốc tế".

"Cao nguyên Golan là cùng lãnh thổ của người Arab Syria, không một quyết định nào có thể thay đổi được điều này, và cũng không nước nào có thể quay lại lịch sử bằng cách chuyển giao quyền sở hữu của một vùng lãnh thổ từ nước này sang nước khác", thông báo của Bộ Ngoại giao Liban khẳng định.

Quan điểm của Liban được chia sẻ bởi gần như toàn bộ các quốc gia Arab như Arab Saudi, Jordan... Trong thông cáo phát đi hôm 26-3, Arab Saudi thậm chí nhấn mạnh động thái trên của Mỹ "sẽ có những tác động tiêu cực đáng kể đối với tiến trình hòa bình ở Trung Đông cũng như an ninh và ổn định trong khu vực".

 Liên đoàn Arab, dù đã đình chỉ quyền thành viên của Syria từ năm 2014, song cũng khẳng định động thái này của Mỹ không có giá trị và là sự vi phạm rõ rệt luật pháp quốc tế.

Trước đó, Tổng thống Thổ Nhĩ Kỳ Tayyip Erdogan khẳng định nước này sẽ "làm bất cứ điều gì cần thiết cho đến cùng," cũng như phối hợp với cộng đồng quốc tế chống lại "những quyết định một chiều" và coi thường luật pháp quốc tế.

Đáng chú ý, Canada, đồng minh thân cận bậc nhất của Mỹ, cũng ra tuyên bố nói rằng nước này không công nhận sự kiểm soát lâu dài của Israel đối với Cao nguyên Golan."Luật pháp quốc tế cấm dùng vũ lực để sáp nhập lãnh thổ bởi điều đó đi ngược lại nền tảng của trật tự quốc tế", tuyên bố của Bộ Các vấn đề quốc tế của Canada nhấn mạnh.

Giới chuyên gia nhận định, lời cảnh báo của các nước về nguy cơ tái bùng phát xung đột tại khu vực Cao nguyên Golan là không hề mơ hồ. Theo nhà phân tích Kamal Hawwash, chính phủ Syria và người dân nước này sẽ tìm mọi cách để giành lại phần lãnh thổ bị chiếm đóng.

"Dân chúng Syria, những người coi Cao nguyên Golan là một phần của đất nước, có quyền nói rằng: Chúng tôi không công nhận quyết định của Mỹ và chúng tôi sẽ tìm cách lấy lại đất đai của chúng tôi", Hawwash nói với Sputnik.