Cần tạo ra một “khoán 10” mới trong khoa học công nghệ
Công nghệ sinh học được xem là mũi nhọn với tiềm năng đột phá của ngành Nông nghiệp. Tuy nhiên, lãnh đạo Bộ Nông nghiệp và Môi trường (NN&MT) cho rằng, cần tạo tạo ra một “khoán 10” mới trong khoa học công nghệ, để khuyến khích sáng tạo và khơi dậy tinh thần dấn thân, cống hiến trong cộng đồng các nhà khoa học, tránh tình trạng nhà khoa học trăn trở với nghiên cứu nhưng vẫn phải lo lắng cho cuộc sống hàng ngày.
Ngày 18/10, Bộ NN&MT đã tổ chức diễn đàn "Chỉnh sửa gen trong nông nghiệp - Công nghệ chiến lược gắn với khung pháp lý”.
Theo Thứ trưởng Bộ NN&MTT Phùng Đức Tiến, tinh thần phát triển khoa học công nghệ đã được khẳng định rõ trong Nghị quyết số 19-NQ/TW ngày 16/6/2022 về nông nghiệp, nông dân, nông thôn đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045.
Gần đây, Nghị quyết số 57-NQ/TW ngày 10/7/2024 của Bộ Chính trị, tiếp tục nhấn mạnh khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo là động lực chủ yếu để hiện đại hóa lực lượng sản xuất, đưa nền kinh tế Việt Nam tiến tới giá trị gia tăng cao hơn.
Trong lĩnh vực nông nghiệp, khoa học công nghệ hiện đóng góp khoảng 30% giá trị gia tăng toàn ngành. Thực tế trong những năm qua cho thấy, khoa học và công nghệ đã đóng góp trực tiếp và hiệu quả vào sự phát triển của ngành Nông nghiệp. Việt Nam cũng đã làm chủ nhiều công nghệ chọn tạo giống cây trồng, vật nuôi có năng suất, chất lượng cao, ứng dụng công nghệ sinh học, công nghệ số, tự động hóa và truy xuất nguồn gốc trong sản xuất-chế biến-tiêu thụ.
Nhờ đó, nông nghiệp liên tục tăng trưởng ổn định, đảm bảo an ninh lương thực quốc gia, giữ vững vị thế xuất khẩu hàng đầu thế giới về nhiều sản phẩm nông nghiệp chủ lực như gạo, cà phê, hồ tiêu, thủy sản, các sản phẩm từ gỗ, rau quả… “Năm 2025, ngành nông nghiệp có thể đạt kỷ lục xuất khẩu khoảng 67-70 tỷ USD, là một minh chứng cho hiệu quả của đổi mới khoa học công nghệ”, Thứ trưởng Bộ NN&MT Phùng Đức Tiến khẳng định.
Trong các lĩnh vực công nghệ, công nghệ sinh học được xem là mũi nhọn với tiềm năng đột phá. Việt Nam đang ứng dụng nhiều hướng nghiên cứu như công nghệ chuyển gen, chỉ thị phân tử (marker), nuôi cấy mô, phôi và tế bào nhằm chọn tạo giống cây trồng, vật nuôi thích ứng biến đổi khí hậu, nâng cao năng suất và giá trị sản phẩm. Tuy nhiên, lãnh đạo Bộ NN&MT cho rằng, dù nguồn lực và chủ trương đã có, việc hoàn thiện khung pháp lý vẫn là điều kiện tiên quyết để khoa học công nghệ phát huy hiệu quả.
"Chúng ta cần tạo môi trường và động lực để các nhà khoa học yên tâm cống hiến, tránh tình trạng họ trăn trở với nghiên cứu nhưng vẫn lo lắng cho cuộc sống. Việc quan trọng là cần tạo ra một “khoán 10” mới trong khoa học công nghệ, để khuyến khích sáng tạo và khơi dậy tinh thần dấn thân, cống hiến trong cộng đồng khoa học, sớm bắt kịp xu thế phát triển thế giới", Thứ trưởng Phùng Đức Tiến nhấn mạnh.
Ngoài ra, Thứ trưởng Phùng Đức Tiến cũng cho rằng, dù cơ chế tài chính, thủ tục đầu tư cho nghiên cứu khoa học đã được Đảng, Nhà nước đặc biệt quan tâm, nhưng vẫn còn chồng chéo, thiếu linh hoạt. Thời gian tới, ngành Nông nghiệp cần chuyển mạnh sang giai đoạn đầu tư chiều sâu, tập trung vào các lĩnh vực công nghệ lõi, công nghệ tiên tiến. Trong đó, công nghệ chỉnh sửa gen trong nông nghiệp là một hướng đi chiến lược và đầy tiềm năng.
Theo Thứ trưởng, công nghệ chỉnh sửa gen đang mở ra cơ hội to lớn để nâng cao năng suất, chất lượng và khả năng chống chịu của cây trồng, vật nuôi, giảm phụ thuộc vào hóa chất, thuốc bảo vệ thực vật, đồng thời tăng tính bền vững và an toàn sinh học trong sản xuất nông nghiệp. Tuy nhiên, công nghệ chỉ có thể phát huy hiệu quả khi đi cùng với một khung pháp lý đầy đủ, minh bạch và tiên tiến.
Tại diễn đàn, các các chuyên gia, nhà khoa học thống nhất cho rằng, Việt Nam cần tách biệt khái niệm “chỉnh sửa gen” khỏi “biến đổi gen”. Công nghệ chỉnh sửa gen cho phép tác động chính xác vào từng vị trí trong bộ gen cây trồng, giúp tạo giống có khả năng chịu mặn, kháng bệnh, tăng giá trị dinh dưỡng hoặc kéo dài thời gian bảo quản, mà không cần đưa gen ngoại lai như công nghệ chuyển gen (GMO). Nhờ vậy, các sản phẩm chỉnh sửa gen gần như tương đồng với giống lai tự nhiên, đồng thời rút ngắn thời gian chọn tạo chỉ còn 2-5 năm, thay vì 10-15 năm như trước.
Nhiều viện, trường trong nước, như: Viện Di truyền Nông nghiệp, Học viện Nông nghiệp Việt Nam, Đại học Quốc gia Hà Nội, Trung tâm Công nghệ sinh học thành phố Hồ Chí Minh... đã làm chủ công nghệ này. Các kết quả nổi bật gồm lúa chịu mặn và kháng bệnh, đậu tương giảm đường khó tiêu, cà chua giàu carotenoid, hay ngô, đu đủ tăng năng suất và chất lượng.
Hiện nay, Bộ NN&MT đang phối hợp với các bộ, ngành liên quan sửa đổi Luật Đa dạng sinh học, trong đó sẽ làm rõ khái niệm về sinh vật biến đổi gen và xây dựng các quy định, tiêu chuẩn quản lý phù hợp với thực tiễn quốc tế. Việc này không chỉ nhằm bảo đảm an toàn sinh học và tuân thủ các cam kết quốc tế, mà còn tạo hành lang pháp lý thông thoáng cho nghiên cứu, thử nghiệm và ứng dụng các tiến bộ khoa học mới.
Theo bà Nguyễn Thị Kim Anh, Ủy viên chuyên trách Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường của Quốc hội, đã đến lúc cần thể chế hóa khái niệm “chỉnh sửa gen” trong hệ thống pháp luật để tạo căn cứ quản lý rõ ràng, phù hợp với thực tiễn phát triển công nghệ hiện nay. Theo bà Kim Anh, cần bổ sung rõ ràng khái niệm “chỉnh sửa gen” vào Luật Đa dạng sinh học, làm cơ sở để Chính phủ ban hành quy định chi tiết, phân định phạm vi, tiêu chí và quy trình quản lý.
Việc này không chỉ giúp thống nhất cách hiểu giữa cơ quan lập pháp và hành pháp, mà còn bảo đảm cơ sở pháp lý cho công tác kiểm tra, giám sát và chuyển giao công nghệ. Ủy viên chuyên trách Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường cũng đề nghị nghiên cứu bổ sung nội dung liên quan đến chỉnh sửa gen trong Luật Trồng trọt và Luật Chăn nuôi, đồng thời xem xét sự tương thích trong Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo, nhằm hình thành một khung pháp lý đồng bộ, thống nhất và khả thi.