Đi tìm Lý Toét, Xã Xệ thời nay
Các nhà hội họa châm biếm phải nói là đã thổi vào Lý Toét và Xã Xệ những nhịp đập và hơi thở của cuộc sống. Những cảm nghĩ và đối thoại khá chi tiết của hai nhân vật này đã có nhiều tình huống tức cười và sau đó gây cho người xem một quãng suy tư nhấm nhẳng lâu dài trên báo chí.
Ngày nay, trên tay bạn không thiếu những bức biếm họa không lời hoặc có lời in ở các tờ báo lớn và trong nhiều tạp chí văn hóa khác. Thậm chí trên các sạp báo còn bán đầy các báo cười dạng như: Tuổi trẻ Cười, Thư giãn v.v… Nhưng xem ra, hiếm hoi lắm người đọc mới có thể bật cười hoặc ngộ ra cái thâm thúy của hình tượng để mà cười thầm. Hơn thế nữa, những hình tượng hoạt kê của thời đại không thấy xuất hiện và không có hình ảnh hài hước thật sự đi sâu vào đời sống văn hóa của người đọc. Những hình tượng biếm họa có tính thông tin xã hội cao luôn luôn được người xem chờ đón để cùng cười vui, để cùng hể hả với những ý nhị, đánh trúng tâm lý và những suy nghĩ của chính mình với các hiện tượng sâu trong xã hội.
Xem lại báo chí xưa, các họa sĩ đã tạo dựng được những nhân vật biếm họa thực sự như vậy. Chúng có sức sống, có tác dụng lay động và cuốn hút người đọc một thời, đáng để cho chúng ta suy ngẫm học tập.
Nhân vật Lý Toét được khai sinh từ tập Kỷ yếu của sinh viên Cao đẳng Hà Nội. Có lẽ thế, bởi chính nhà thơ trào phúng nổi tiếng Tú Mỡ là cha đẻ tinh thần của nhân vật ngô nghê này. Tất nhiên ông chẳng dại gì để cho người ta vẽ chân dung mình, nhưng quả là hình đồ nhang nhác dáng cổ cò lom khom làm cho lắm người suy diễn và gọi ngay chính ông là Lý Toét.
Bên cạnh đó để đối về hình, các họa sĩ đã dựng được một Xã Xệ cũng ngờ nghệch không kém Lý Toét.
Các nhà hội họa châm biếm phải nói là đã thổi vào hai nhân vật này những nhịp đập và hơi thở của cuộc sống. Những cảm nghĩ và đối thoại khá chi tiết của Lý Toét và Xã Xệ đã có nhiều tình huống tức cười và sau đó gây cho người xem một quãng suy tư nhấm nhẳng lâu dài trên báo chí.
Đáng lưu ý là, những nhân vật này đại diện cho một tầng lớp nông dân thất học, ngu muội nhưng rất tò mò thóc mách. Chính cái tò mò thóc mách bao giờ cũng làm bật những nụ cười hóm hỉnh và có tác dụng kích thích trí tuệ xây dựng một thái độ công dân.
Trong một thời gian dài, hai danh họa Nguyễn Gia Trí (bút danh Rits) và Tô Ngọc Vân (bút danh Tô Tử) đã thực hiện khá nhiệt tình và sâu sắc những hình ảnh hài hước Lý Toét và Xã Xệ. Qua những nét vẽ của mình, hai ông đã thể hiện ý thức công dân sâu sắc khi lên án sự mất dân chủ và giả dối về cái gọi là bình đẳng và tự do mà bọn thực dân Pháp lừa bịp để cai trị nhân dân ta.
Sống và làm việc trong vòng kiểm soát gắt gao, hai ông đã có những lối diễn đạt trực diện nhưng lại không kém phần tinh tế. Có ý tứ sâu cay và hình tượng diễn đạt hóm hỉnh.
Mới hay, hai danh họa kỳ tài đầy lãng mạn ấy không ngờ lại thực sự tài hoa trong ngôn ngữ hoạt kê. Đồng thời các tác phẩm của hai ông đáng gợi ý với các họa sĩ biếm họa trẻ ngày nay như những bài học sinh động về lĩnh vực nghệ thuật hài hước trong tranh châm biếm để góp phần vào công cuộc xây dựng nếp sống văn hóa mới.
Theo thời gian nhiều tờ báo có dựng được một số nhân vật hài hước mới. Có thể kể ra trước 1945, những hình ảnh như: Vá, Vếu, Cậu Ấm, Cô Chiêu… Phía Nam trước 1975 thì có: Tám Sẹc Ne, Bé Ngôn, Bé Luận, Tổng Thẹo… Gần đây ở báo Tuổi Trẻ Cười thì có: Gia đình Hai Nhái, Linda Kiều. Báo Lao Động giữ được dài dài hai nhân vật của Trần Ai… Lác đác một số báo khác có ý định tạo ra nhân vật của mình nhưng sớm chết yểu hoặc chưa có sức phổ biến…
Cũng có thể, sức sống của các nhân vật hài hước này chưa ấn tượng mạnh, bởi hiện nay số đầu báo phát hành quá lớn chăng? Nhưng phải nói chủ yếu ở ý tứ và hình diễn đạt chưa tạo được hiệu quả thông tin bất ngờ và thiết thực.
Vậy giờ đây, tìm ra được nhân vật có cá tính để chuyển tải một nội dung đầy kịch tính quả là một phát kiến. Đứng trước hàng trăm tờ báo hiện nay và tốc độ ứng dụng kỹ thuật máy tính vào cuộc sống đang ngày càng mạnh mẽ, nhân vật cười hiện đại đòi hỏi một tính khách quan và dung lượng châm biếm thật sâu sắc mới có sức thuyết phục bạn đọc. Có như thế, nhân vật đó mới có điều kiện lưu được trong bộ nhớ và tình cảm của đông đảo mọi người.
Đôi khi hình người máy Đô Rê Mon đã xuất hiện đúng lúc trên báo chí và nhăm nhe trở thành nhân vật cười hiện đại. Nhưng quả thật, hình thì có nhưng ý tứ hóm hỉnh mang tính ẩn dụ còn ít ỏi quá và không phù hợp với đời sống xã hội Việt Nam. Bạn đọc rất cần được “chiêm ngưỡng” những Xã Xệ và Lý Toét thời nay. Lâu nay hình vẽ chỉ để họa lại một nội dung chẳng cần hình, hoặc ngược lại, lượng thông tin mờ nhạt. Vậy hỡi ôi anh chàng Đô Rê Mon đáng yêu của thế kỷ có còn cười được chăng?