Hội chợ Nhiếp ảnh Việt Nam 2016: Lại nóng câu chuyện bản quyền

• Từ thơ đến tranh - lại chuyện bản quyền

Vừa qua, câu chuyện tranh thật – tranh giả liên quan đến “Những bức tranh trở về từ châu Âu” làm tốn không biết bao nhiêu giấy mực của báo giới. Đến thời điểm hiện tại, vấn đề bản quyền này vẫn chưa được giải quyết dứt điểm. Tuy nhiên, không riêng gì lĩnh vực mỹ thuật; nhiếp ảnh cũng đang là một mảnh đất bị xâm phạm bản quyền nhức nhối trong nhiều năm qua.

Giới nhiếp ảnh vẫn thường nói với nhau về vấn nạn “ảnh cừu”, “ảnh đua bò” để nói về một sự “sao chép có ý thức” trong lĩnh vực của mình. Những bức ảnh na ná nhau về bố cục, những tác phẩm loanh quanh với đồi cát, người dân tộc thiểu số có làn da nhăn nheo, lưới cá kéo ngược nắng vàng, những thửa ruộng bậc thang mùa lúa chín hay mùa nước đổ… Chưa kể, cứ sau mỗi kỳ trao giải tại cuộc thi nào đó, y như rằng, giới nghiếp ảnh sẽ tràn ngập tại nơi mà tác giả đoạt giải đã chụp, lặp lại cả về thời gian, góc máy, hướng sáng, thậm chí cả nhân vật, khiến nhiều người cảm thấy... nhức mắt.

Trong những năm qua, nhiều vụ vi phạm bản quyền trong lĩnh vực nhiếp ảnh xảy ra, gây ảnh hưởng không nhỏ tới quá trình sáng tạo của nghệ sỹ. Có không ít cuộc thi lớn trên phạm vi toàn quốc, khi trao giải mới phát hiện ra đây là tác phẩm “cầm nhầm”. Có không ít tác phẩm sau khi trao giải, mới vỡ lẽ “râu ông nọ cắm cằm bà kia”.

Tuy nhiên, chưa có một vụ vi phạm bản quyền nhiếp ảnh nào đến mức ầm ĩ khiến cho dư luận và báo chí “bám sát từng ngày” như vụ “Những bức tranh trở về từ châu Âu” cả. Sở dĩ như vậy là do, nhiếp ảnh vẫn bị đánh giá ở tầm thấp so với các loại hình sáng tạo nghệ thuật khác, được xem là thứ nghệ thuật thứ cấp. Ít người đánh giá đúng công sức lao động và cống hiến của những nhiếp ảnh gia. Vì thế nên, nếu có xảy ra việc vi phạm hay tranh chấp về bản quyền tác phẩm nhiếp ảnh, cũng chỉ là câu chuyện của những người trong giới với nhau mà thôi.

Tuy nhiên, bộ môn nghệ thuật này đang ngày càng khẳng định giá trị trong tư duy và mỹ cảm của đời sống, ảnh hưởng sâu rộng tới cộng đồng. Để “chơi”, người tham gia cũng phải có tư cách và những giá trị đích thực. Câu chuyện xâm phạm bản quyền đang gióng lên một hồi chuông về một “lỗ hổng” trong ý thức nghề nghiệp của những người được cho là (hoặc tự nhận mình là) nghệ sỹ như cách nói của nhà nghiên cứu Phan Cẩm Thượng.

Ảnh nghiên cứu nói chung, ảnh trong các sách về đời sống xã hội, ảnh báo chí… là những loại ảnh bị vi phạm bản quyền nhiều nhất và thường xuyên nhất. Cánh nhiếp ảnh không ít lần “tá hỏa” khi phát hiện tác phẩm của mình chình ình trong một cuốn sách, bài báo hoặc thậm chí trong một chương trình phát trên tivi nào đó. Song, cũng chỉ “tá hỏa” để mà biết thế thôi. Đâu lại vào đấy, vì vấn đề bản quyền nước mình lâu nay nhìn đâu cũng có vấn đề.

Lê Bích, một tay máy nổi tiếng trong cộng đồng nhiếp ảnh với đề tài làng nghề cho biết: “Khi bản quyền tác giả - tác phẩm chưa được bảo hộ, đạo – nhái trở thành vấn nạn chung, Luật Bản quyền còn nhiều lỗ hổng, ý thức làm nghề còn nhiều yếu kém và đạo đức nghề nghiệp là một điều xa xỉ, những tác giả phải tìm mọi cách để “cứu” mình trước.

Một số cách mà những người trong giới nhiếp ảnh thường sử dụng có thể kể ra đây là, gửi tác phẩm đến các cuộc thi hoặc báo chí  - xem đây như một sự chứng nhận quyền sở hữu. Đặt ra các điều khoản liên quan đến quyền sở hữu nếu ký hợp đồng. Phổ biến tác phẩm và để lại thông tin cụ thể để nhiều người biết hơn. Có người cực đoan hơn sau một lần bị “ngấm đòn”, tráng ảnh luôn tại nhà, mọi “giao dịch” diễn ra một lần, xong rồi xóa luôn trước mặt”. Tuy nhiên, “những cách làm này cũng chỉ là tạm thời, không thể đối phó mãi được với một sự “cầm nhầm” cố ý của một ai đó”, nhiếp ảnh gia Lê Bích cho biết.

Nên chăng có một hồ sơ nhiếp ảnh (giống dạng một cuốn sách nghiên cứu) như các nước vẫn làm? Trong hồ sơ đó, sẽ lưu trữ những thông tin cơ bản của tác giả, những tác phẩm theo thời gian, địa điểm, có bao nhiêu phiên bản, phiên bản nào đã từng công bố; để khi xảy ra tranh chấp, chỉ cần mò lại lưu trữ này thì rõ. Nghệ sỹ cũng nên tự “chuyên nghiệp” và ý thức hơn về vấn đề bản quyền khi đăng ký giấy phép hành nghề. Hoặc lập ra các studio chung, thúc đẩy hoạt động sáng tác và nâng cao ý thức làm nghề… Đó là một trong những biện pháp được đặt ra để “cấp cứu” thị trường nhiếp ảnh.