Mùa thu... và Bùi Xuân Phái
Danh họa Bùi Xuân Phái qua đời ngày 24/6/1988, đến nay vừa tròn 22 mùa thu. Năm 1996, ông được Nhà nước truy tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học - nghệ thuật. Vào dịp trước thềm Đại lễ kỷ niệm ngàn năm Thăng Long - Hà Nội, vào ngày 14/7 vừa qua, HĐND TP đã quyết định đặt tên phố Bùi Xuân Phái tại khu đô thị mới thuộc huyện Từ Liêm; để vinh danh ông - một nghệ sĩ tài hoa với tình yêu Hà Nội, đã gắn bó cả sự nghiệp sáng tạo hội họa của mình với Thủ đô yêu quý.
Đúng như những lời tâm sự của ông trong tập sách "Viết dưới đèn dầu" vừa xuất bản năm 2008: "Hà Nội có rất nhiều vẻ đẹp mà mỗi vẻ đẹp lại thích hợp với mỗi người… Về màu sắc nó mang nhiều màu thời gian… Phố cổ, những căn nhà cổ vào tranh rất dễ đẹp… Có nhiều mảng tường tưởng như là bẩn, không phải đâu. Nó rất đẹp đối với những đối tượng biết nhìn thấy, biết khám phá… những loang lổ, những dấu vết thời gian ấy thêm vào óc tưởng tượng của người nghệ sĩ, sẽ tạo ra những cái đẹp bất ngờ"…
Có những buổi tối giao thời từ mùa thu nắng vàng óng ả đang chuyển dần sang đầu đông heo may sương mù giăng lãng đãng, thả bộ thong dong qua một góc phố cổ của Thăng Long - Hà Nội ngàn năm văn hiến. Bất chợt, nghe một tiếng đàn dương cầm từ một ô cửa sổ xa lạ sáng đèn, chợt khẽ khàng dừng lại và ngước nhìn lên… ta bỗng thấy thanh thản đến lạ lùng, bởi những âm thanh kia như làm cho mình trong sạch hơn lên, đánh thức dậy không biết bao nhiêu kỷ niệm đẹp đẽ đã đi qua của một thời trai trẻ… Và rồi, tự nhiên tôi nhớ đến họa sĩ Bùi Xuân Phái - nhớ căn nhà số 87 phố Thuốc Bắc - mà đầu những năm 70 của thế kỷ trước, mấy anh em nghệ sĩ trẻ chúng tôi vẫn thường quây quần tụ hội, tri âm, tri kỷ với ông để vẽ, để học hỏi về nghề mà những lời trò chuyện tâm tình cởi mở của Bùi Xuân Phái, luôn làm cháy bùng lên cảm giác, hoài niệm về tuổi thơ. Về những bông cúc vàng rực mùa thu. Những dạt dào sóng biển trắng xóa của mùa hè. Những dãy cây cơm nguội chọc trời cao im xé. Những cây bàng khẳng khiu thay lá đỏ vào đông. Những nhành hoa lan, hoa đào, hoa mai đón nàng xuân đến; cũng như gọi dậy trong ta những mơ ước, khát vọng tốt đẹp của con người… từ những bức tranh của ông, trong đó có những góc phố cổ Hà Nội.
 |
Bùi Xuân Phái sinh ngày 1/9/1920 tại Hà Nội (làng Kim Hoàng, xã Vân Canh, tỉnh Hà Đông cũ) - địa danh là một làng quê với nghề vẽ tranh khắc gỗ dân gian nổi tiếng. Chính vì thế mà ấn tượng tuổi thơ với những gam màu rực rỡ, những hình vẽ kỳ thú gắn với làng quê Việt
Năm 1996, tròn 8 năm sau khi Bùi Xuân Phái qua đời, tôi vào TP HCM đúng vào khoảng chuyển giữa hai mùa. Nghe mùa mưa khép lại và mở mùa khô gay gắt nắng. Một chiều chợt mưa chợt tạnh như thế, ngồi góc đường Lê Quý Đôn cùng dăm bẩy anh em văn nghệ, trong nhiều câu chuyện xoay quanh Sài Gòn, Hà Nội; bất chợt, có người nhắc đến họa sĩ Bùi Xuân Phái. Tự nhiên, chúng tôi chuyển sang đề tài Hà Nội… và trong không khí ấy, một nghệ sĩ nhiếp ảnh, một bạn cũ thuở hàn vi đã tặng tôi tấm ảnh cuối cùng ghi lại chân dung họa sĩ Bùi Xuân Phái tại Sài Gòn trước thời gian ông qua đời. Và rồi, những kỷ niệm từ xa xưa lại hiện về trong ký ức…
Nhớ lại những năm tháng chiến tranh ấy, trên 40 năm đã trôi qua. Những ngày máy bay Mỹ ném bom miền Bắc. Hồi đó, tôi, họa sĩ Tường Vân từ Hải Phòng về, nhà thơ Lưu Quang Vũ, họa sĩ Bùi Xuân Phái, nhà thơ Phùng Quán và đạo diễn điện ảnh Trần Thịnh vẫn lang thang mấy quán rượu phố Tạ Hiện nhập nhoạng lên đèn. Chúng tôi ngồi nhâm nhi tí rượu "cuốc lủi" và mấy củ lạc luộc, gói lạc rang. Họa sĩ Bùi Xuân Phái thường cười nhẹ nhẹ, mặt ửng hồng vì tửu lượng ông vốn rất ít, chỉ để lấy vui với bạn hữu thân tình. Những khi ấy, ông hay nói về hội họa. Ông nói về bột màu, về sơn dầu, về chì than, về ký họa, về thiết kế mỹ thuật sân khấu và minh họa. Nhưng bao giờ ông cũng hay nói về phố. Và quả thật, phố cổ Hà Nội đã gắn bó máu thịt với ông suốt cả một đời cầm bút vẽ. Bởi thế, anh em trong giới và công chúng yêu hội họa Việt
Hôm nay, khi ngồi giữa TP HCM, thấy anh em, bạn bè, người lạ, người quen, người trong giới hay ngoài giới hội họa luôn nhắc đến ông; trong lòng tôi lại bừng lên một niềm vui thật nhỏ nhoi, bình dị. Với riêng tôi, nghĩ về tranh Bùi Xuân Phái, ngoài bảng mầu ghi ghi, nâu nâu, xám xám trầm buồn và những vạch sáng trắng; tôi còn rất đam mê dăm ba nét chấm phá và những đốm màu da cam nguyên chất rất đỗi tài hoa; đã để lại một cái tên cùng những tác phẩm nghệ thuật đích thực của ông là mãi mãi tươi xanh, bất tử. Bởi tôi được biết ở TP HCM, một trong những bức tranh khá nổi tiếng của họa sĩ Bùi Xuân Phái - "Hà Nội 1946" đang được một người yêu hội họa giữ gìn rất trân trọng…
Cũng những năm tháng đó, những buổi tối mùa đông chuyển gió heo may Hà Nội, tôi cùng nhà thơ Phùng Quán, họa sĩ Bùi Xuân Phái lang thang đến nhà nghệ sĩ điện ảnh Trần Trung Tín số 7 phố Nguyễn Biểu ở gần Hồ Tây. Anh là diễn viên Xưởng phim truyện Việt Nam, người Nam Bộ tập kết, đã ngoài băm nhưng cứ thích độc thân, chẳng vợ con gì; chuyên môn đóng những vai là Bí thư chi bộ, hay lãnh đạo cơ quan, huyện xã - nghĩa là toàn những nhân vật chính diện. Nhưng rồi do ngẫu hứng, Trần Trung Tín tìm đến với hội họa - suốt ngày đêm quay sang bôi vẽ.
Vừa vẽ tranh trên các tờ báo đã bỏ đi, hoặc trên bìa sách vở học sinh, trên cả các mảng tường nhà ở - bằng than, bằng bút chì, bút bi, bột màu, rồi cả sơn dầu của anh em họa sĩ mang đến cho… Anh vẽ thâu đêm suốt sáng - quên ăn, quên ngủ, vẽ như lên đồng… chỉ với một thể loại là tranh trừu tượng có đề tài tình yêu, mùa thu, chim hòa bình, em và súng. Bốn anh em chúng tôi quây quần vừa ngâm nga thơ phú, vừa vẽ - vừa nhâm nhi chén rượu “cuốc lủi”, vài hạt lạc rang, lưng cơm rang đỡ đói lòng. Những lúc đó, Bùi Xuân Phái lại hào hứng ký hoạ chân dung tôi, Trần Trung Tín và Phùng Quán; cũng như ông phác họa dăm ba nét phố cổ trên bao thuốc lá, trên cả vỏ bao diêm, nghĩa là trên tất cả những gì có thể vẽ được - vì ngày ấy giấy vẽ còn hiếm hơn vàng.
Sau này, đến ngày giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước; nghệ sĩ Trần Trung Tín về Sài Gòn - anh lấy vợ, và vẫn vẽ, cả làm thơ rồi đi đạp xích lô - có ngày, anh chở tôi trên cái xích lô của anh đến nhà bạn bè từ sáng đến đêm… Bây giờ thì cả Bùi Xuân Phái, Phùng Quán và Trần Trung Tín đều đã đi xa mãi mãi, thi thoảng có lúc đi qua phố Nguyễn Biểu rẽ ngang vào Quán Thánh - những kỷ niệm vui buồn thời chiến tranh ngày ấy lại hiện về rõ nét trong tôi…
Vậy là đã tròn hai mươi hai mùa thu, từ khi danh họa Bùi Xuân Phái qua đời. Nhưng những kỷ niệm một thuở hàn vi có vui và buồn, có no và đói, có cả vinh và nhục trong niềm vui sáng tạo bất tận của người nghệ sĩ, vẫn như những ngọn lửa bùng cháy lên trong tôi không bao giờ tắt. Như những bức tranh Phái - Phố mùa xuân vẫn còn mãi với thời gian, mà Giải thưởng Hồ Chí Minh đã vinh danh ông một cách xứng đáng; một đường phố ghi tên Bùi Xuân Phái bình yên và trân trọng đúng vào dịp Đại lễ ngàn năm Thăng Long.
Và rồi, những nỗi niềm tâm sự của ông về nghề lại luôn vang lên trong tôi, thân thiết hơn bao giờ hết: "Nhà văn không ngày nào không viết, thì trong ngành họa cũng vậy thôi. Phải vẽ hàng ngày. Hình như không vẽ luôn, tay nó "cứng" ra. Vẽ nhiều, vẽ cho thuần tay để lúc nào cũng thành điêu luyện và thoải mái, ông Henri Matisse vẽ như chơi là vì ông vẽ rất nhiều. Nên hiểu vẽ với tâm hồn nghệ thuật, chứ không phải vẽ nhiều để… kiếm tiền nhiều!"…
Hà Nội, thu 2010 - Trước thềm Đại lễ