Điệu quan họ hòa vào bản ca xuân

Thực tế đã chứng minh, di sản chỉ được bảo tồn và vững bền, khi những chính sách bảo tồn cộng hưởng với ý thức trân trọng, gìn giữ của người dân. Hơn bao giờ hết, di sản quan họ Bắc Ninh đã và đang làm tốt những công việc cần thiết để di sản được vững bền và có sức lan tỏa ngày càng sâu rộng. Nhất là trong không khí náo nức chờ đón Tết Nguyên đán Ất Mùi sắp đến, những điệu quan họ cất lên đã hòa chung vào bản ca xuân của đất trời và nồng ấm tình người Kinh Bắc.

Bảo tồn di sản quan họ đang đi đúng hướng

Trong việc nhiều di sản đang đứng trước nguy cơ bị thu hồi danh hiệu do không đảm bảo thực hiện cam kết với tổ chức UNESCO, thì hiếm có ở đâu, dân ca quan họ Bắc Ninh lại được chào đón và lưu truyền với sức sống mãnh liệt như trên quê hương Kinh Bắc. Bởi tại đây, quan họ không chỉ là loại hình ca hát, giải trí mà nó còn chứa trong đó nhiều phong tục, tập quán, lối ứng xử và tín ngưỡng đặc sắc nên đã trở thành một “đặc sản văn hóa” của mọi nhà.

Đến nay, quan họ ngày càng có sức lan tỏa mạnh mẽ, các nghệ nhân được tôn vinh và có các chính sách hỗ trợ, ngoài 45 làng quan họ gốc, Bắc Ninh đã phát triển thêm 329 làng quan họ thực hành... Tuy nhiên, để hình thành nên một đội ngũ nghệ nhân đam mê quan họ và gắn bó thực sự với loại hình dân ca này, công việc của những người làm công tác bảo tồn vẫn còn nhiều trở ngại.

Chia sẻ về điều này, PGS.TS Nguyễn Chí Bền, nguyên Viện trưởng Viện Văn hóa Nghệ thuật Việt Nam, Ủy viên Hội đồng Di sản văn hóa quốc gia cho biết, đây cũng là khó khăn chung của nhiều di sản có tính thực hành khác thuộc loại hình văn hóa truyền thống phi vật thể như ca trù, hát xoan.

“Cái khó nhất hiện nay chính là đào tạo được lớp nghệ nhân trẻ đam mê với loại hình nghệ thuật này. Với quan họ Bắc Ninh, sức sống dân gian đã có sẵn, giờ cần thêm tiếng nói gắn kết và tổ chức là thành công” - ông Bền chia sẻ.

Nhận thức rõ trách nhiệm với di sản, tỉnh Bắc Ninh đã đẩy mạnh xây dựng, triển khai nhiều hoạt động bảo tồn và phát huy giá trị di sản. Mới đây, Đề án “Bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể dân ca quan họ Bắc Ninh và ca trù giai đoạn 2013 - 2020” được phê duyệt với tổng kinh phí hỗ trợ gần 65 tỷ đồng đã đem đến tin vui cho những người yêu quan họ.

Theo ông Nguyễn Văn Đáp, Trưởng phòng Di sản, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Bắc Ninh, Đề án được kì vọng sẽ thúc đẩy thực hiện cam kết với UNESCO trong việc bảo vệ di sản dân ca quan họ, cũng như phản ánh đúng tâm tư, nguyện vọng của nhân dân bấy lâu nên được người dân tin tưởng, đồng thuận.

Cùng với đó, Cục Di sản văn hóa phối hợp với Sở Giáo dục và Đào tạo hai tỉnh Bắc Ninh, Bắc Giang xây dựng chuyên đề Dân ca quan họ Bắc Ninh để đưa vào giảng dạy ở cấp phổ thông; thành lập Khoa Dân ca quan họ Bắc Ninh trong Trường Cao đẳng Văn hóa nghệ thuật Bắc Ninh. Mới đây, tỉnh Bắc Ninh đã nâng cấp Đoàn dân ca quan họ Bắc Ninh thành Nhà hát Dân ca quan họ Bắc Ninh - đây được xem là những hoạt động thiết thực nhằm gìn giữ và phát huy giá trị nghệ thuật đặc sắc của dân ca quan họ.

Quan họ vào xuân - đến hẹn lại lên

Sau 4 năm được vinh danh, sức sống của dân ca quan họ Bắc Ninh càng được khẳng định, thậm chí còn có phần sôi động và thiết thực hơn trước. Qua lời kể của một số bậc cao niên làng Viêm Xá (còn gọi làng Diềm, xã Hòa Long, thành phố Bắc Ninh) - nơi phát tích của điệu ca quan họ trữ tình, đặc biệt là được nghe một số nghệ nhân cất lên làn điệu ca đằm thắm, người nghe như được hòa mình trong không khí của quê hương quan họ ngày xuân.

Trong kí ức vẹn nguyên của cụ Nguyễn Văn Từ (90 tuổi, người làng Viêm Xá), những làn điệu quan họ đã gắn với ông từ thuở lọt lòng. Những điệu ca quan họ vốn đã mềm mại, lay động lòng người thì trong ngày xuân, sức hút đó càng nhân lên gấp bội.

Những câu hát trao duyên xốn xang được nam - nữ trong làng cất lên từ nhiều ngày trước, hòa chung vào nhịp sống hối hả, tất bật chuẩn bị cho Tết Nguyên đán. Đặc biệt, trong những ngày tết, đi qua vùng quan họ, nơi nào cũng xốn xang những câu hát ngọt lịm, vang rền; các liền anh, liền chị áo khăn xúng xính, nón quai thao lấp loá triền đê làng…

Là người con của vùng đất Thuận Thành, trưởng thành từ trong những làn điệu dân ca, PGS.TS Nguyễn Chí Bền hồi tưởng, từ những ngày trong tết, các làng quan họ vùng Lim (huyện Tiên Du) đã rộn rã không khí của hội hè. Thời điểm ấy, dân ca quan họ được trả lại đúng với dáng hình nguyên bản nhất. Trong số những bài hát cất lên dịp xuân sang, đặc sắc nhất vẫn là kiểu hát đối - khúc hát giao duyên giữa các liền anh, liền chị của hai làng gần nhau.

Đầu xuân, cuối xuân đều là tết với dân ca quan họ, nhưng ấn tượng nhất với du khách từng một lần đến xứ Kinh Bắc, đó là đêm 12 tháng Giêng hằng năm, đêm diễn chỉ dành riêng cho quan họ. “Lúc ấy, từ ngoài đình đến các hộ gia đình, đâu đâu cũng có những tốp người hát quan họ và mời nhau nếm miếng trầu xanh” - PGS.TS Bền cho hay.

Qua bao thăng trầm của thời gian, những làn điệu dân ca quan họ vẫn hiển hiện trong đời sống của người dân Kinh Bắc nói riêng và trong tiềm thức của những người yêu quan họ. Không lạc hậu trước xu thế mới, dân ca quan họ vẫn tiếp tục vươn lên, tự đổi mới mình và làm giàu sức sống trong dân gian. Với mỗi người dân Kinh Bắc, xuân sẽ nhạt hơn, nếu vắng điệu ca quê hương.